يادداشتها
1.بامداد اسلام،چاپ اول/113
2.29/. Guillaume,A.,lslam
Hitti.Ph. K.,The Arabs, A Short History, 4th ed
3.84/.
4.523/ Sarton, Introduction,Vol I
5.10، Durant,W.,The Age of Faith, Part IV, Chap. XIV
6.524/ Sarton, Introduction, Vol, I
7.بر خلاف قول بيرونى كه اين مقدمه را تقريبا از جعل زنادقه اسلام مىداند شواهد و امارات
حاكى از اصالت در اصل آن هست.براى تفصيلرجوع كنيد به كريستن سن،ايران در زمان
ساسانيان/3-451.
8.متز،الحضارة الاسلاميه،1/57
9.«من ظلم معاهدا و كلفه فوق طاقته فانا حجيجه يوم القيامه»،فتوحالبلدان،/162
10.131/ Assemani, Bib. Orient. Roma 1917-23 Vol.III
Arnold,(Toleration) in Hasting,s E.R.E.
11.369/12
12. . Gobineau, Religions et Philosophies/24 ff
13.مثل كريمه:او لم ينظروا فى ملكوت السموات و الارض...،ان فى خلقالسموات و الارض و
اختلاف الليل و النهار لايات لاولى الالباب.
14.قل هل يستوى الذين يعلمون و الذين لا يعلمون انما يتذكر اولو الالباب،يرفع الله الذين
آمنوا منكم و الذين اوتو العلم درجات،فاسالوا اهلالذكر ان كنتم لا تعلمون.
15.شهد الله انه لا اله الا هو و الملائكة و اولو العلم قائما بالقسط.
16.احياء العلوم،1/11
17.مثل:من جائه الموت و هو يطلب العلم ليحيى به اسلام فبينه و بينالانبياء فى الجنة
درجة واحدة،طلب العلم فريضة على كل مسلم،اطلبواالعلم و لو بالصين،العلماء ورثة الانبياء،
اقرب الناس من درجة النبوةاهل العلم و الجهاد،يشفع يوم القيامة ثلاثة:الانبياء ثم العلماء
ثمالشهداء.براى اسناد اين احاديث و نظائر آنها رجوع شود به:احياءالعلوم غزالى و هامش آن:
«المغنى عن حمل الاسفار»،1/15-12
18. f.Margoliouth, Mohammed andThe Rise of Islam, London
270/1905
19.اسد الغابة،2/222
20.احياء العلوم،1/36
21.ايضا،1/23
22.ايضا،1/36
23.درباره اهميت نقش ايرانيان در تمدن اسلامى،مخصوصا رجوع شودبه داوريهاى سرويليم
موير،دوزى،و گلدزيهر درين باب.براون،تاريخ ادبى ايران،جلد اول،ترجمه على پاشا صالح،
1333/407-364
24.به خاطر اهميت علمى و ادبى اين دوران است كه آن را محققان يكنوع عصر رنسانس در
اسلام خواندهاند.مقايسه شود با: .1922 MEZ, A., Renaissance DES Islams,
25.در مورد ولتر البته بايد بين آنچه او به عنوان مورخ نوشته استبا آنچهبه عنوان نمايشنامه
نويس دارد فرق گذاشت.درباره اقوال وى وهمچنين درباب سخنان فرانسيس بيكن در باب
محمد و اسلام رجوع شود به: 59،56-55/1962 Hitti,Ph.Kh., Islam AndThe
West,
26.در باب داوريهاى تعصب آميز گذشته اروپائىها،مقايسه شود با: تاريخ ايران بعد از اسلام،
چاپ دوم/581
27. 12-10/ Werner, Philosophie Gre,cque,PP
28. 15-14/ IBID
29.ارسطو در مقدمه متافيزيك مىگويد كه معرفتبخودى خود و مستقلاز منفعت آن،به
انسان خرسندى و شادى مىبخشد.اريستوكسنشاگرد او هم،در رساله ارثماطيقى نقل
مىكند فيثاغورس اولين كسىبود كه اين علم را به ماوراء حوائج مربوط به تجارت رسانيد. 30.
ابن الفقيه،طبع ليدن/39-137
31.ابن خرداذبه،چاپ دخويه،/107-106 مقايسه با: 9-8/ Vassiliev, Byzance
32.35/ Grunebaume, L,Islam Medie,val
33.احياء العلوم،1/37
34.مجتبى مينوى،«ترجمه علوم چينى»،مجله دانشكده ادبيات 3/1
35. 92-185/1838 Theophanes Continuatus,ed. Bekker,
36. 546/پ Sarton, Introduction,
37.درباره كاغذ و نقشى كه مسلمين در اشاعه صنعت مربوط به آن داشتهاند،رجوع شود به:
تاريخ صنايع و اختراعات،تاليف پيرروسو،ترجمهحسن صفارى 1341/3-162
38 و 39.در باب بيت الحكمه مامون و همچنين براى اطلاعاتى دربارهكتابخانه در عصر خلفا
رجوع شود به:عصر المامون،1/6-375،مقايسه شود با: 1928 Pinto, O., Le
Biblioteche Degli Arabi,
40.در باب اصل اين روايت و نقد آن رجوع شود به:جرجى زيدان،تاريخ التمدن الاسلامى
3/51-44 و حواشى دكتر حسين مونس/51
41.اينكه قتيبة بن مسلم هم،چنانكه بيرونى نقل مىكند،در فتح خوارزمبه نابود كردن كتب
امر كرده باشد،به جهات مختلف بعيد به نظر مىرسد. مقايسه شود با: Barthold, V._V.
, Turkistan, 1958/1
42.در باب مدارس در نزد مسلمين و نقش مدرسه نظاميه رجوع شود به: Talas, A.,
La Madrasa Nizamyya Et Son Histoire,1939
43.براى مدارس قبل از آن رجوع شود به:متز،الحضارة الاسلاميه1/19-318
44 Islam/245Guillaume, A.,(Philosophy andTheology) in
Legacy of.
Scheader, der Mensch in Orient und Okzident, Munchen
45.
60-107/1960
46.552،346، Rosenthal. F. Fortleben der Antike im Islam/25
47.در باب كليله رجوع شود به همين كتاب،يادداشتشماره 7،و درباره
E.Littmann در
الف ليل و بحثهايى كه درباب مآخذ آن شده است رجوع نمائيد به مقاله
دائرة المعارف اسلام،چاپ جديد بزبان فرانسوى،ج 1/75-369.
48 Arabern,Leipzig 1905Hirschberg, Geschichte der
Augenheilkunde bei den.
49. 57 Hirschberg, op. cit./
50.اين واقعه را درباره بناى بيمارستان عضدى نقل كردهاند اما آنبيمارستان مدتها بعد از
وفات رازى درستشده است.ظاهرا بيمارستانمعتضدى كه مربوط به عهد رازى استبسبب
شباهت نام بعدها درينمورد با بيمارستان عضدى خلط شده است.
51.دكتر محمود نجم آبادى،«قانون»،مجله معارف اسلامى،1/4
Hitti, Ph. K., History of the Arabs, 7th ed. New York.
52
6-5/1960
53 1929/162 Hitti, Ph. K., An Arab-Syrtan Gentleman, New
York.
Meierhof, M.,[Science and Medicine] in Legacy of Islam,
54.
353/.حح خژ8
55.اقدامات وليد اموى در مورد جذاميها كه به روايت طبرى آنها را از
گدائى و ولگردى در بين مردم بازداشت تا حدى نوعى احتياط
بهداشتى هم بود اما منتهى به تاسيس بيمارستان نشد.
56.355 Lewin, B., EI(2), Vol.I/
57 و 58.براى تفصيل بيشتر درباب احوال و آثار ابن ابى اصيبعه و ابن بيطار،
و همچنين درباره بررسىهاى مسلمين در باب فلاحت رجوع شود به
J. Vernet, ،در ماخذ مذكور در شماره 47،
مقالات مصطفى الشهابى،
ج 2/22-920 و ج 3/16-715 و 60-759
59.سيد حسين نصر،نظر متفكران اسلامى درباره طبيعت/103-98
(Xenophanes) حكيم يونانى هم فسيل را نشانهيى مىدانسته
60.كسنوفانس
است از اينكه زمين مكرر زير آب دريا فرو رفته و بيرون آمده است.
رجوع شود به:73 Sarton, Introduction, I/
61.585/پ Sarton, Introduction,
62.مصاحب،خيام بعنوان عالم جبر/103
63.4-563/پ Sarton, Introduction,
64.خيام بعنوان عالم جبر/104
Carra de Vaux, in Legacy of Islam/ 66.مصاحب،خيام بعنوان عالم
65. 390
جبر/109
67.سارتون،سرگذشت علم،ترجمه احمد بيرشك/205
68. 1138/ Nallino, EI(2),Vol.I
69.تقى زاده،تاريخ علوم در اسلام/99
Aydin Sayili, in Ankara uniuersitesi dil ue Tarib-Gografya.
70
3-2/2-1 Fakultesi Dergisi,Cilt XIV, Sayi
71.تقى زاده،تاريخ علوم در اسلام/97
72.4-143 Millas, J.M. EI(2), Vol.I/
73.334 Legacy of Islam/
74. 271 Sarton, Introduction I/
75.مصاحب،خيام بعنوان عالم جبر/106
76. 694 Sarton Introduction, I/
77. 181 Carra de Vaux, Penseurs de l|Islam II/
78. 29-128 Usher, A., History of Mechanical inuention I/
79.368/2 Kraus-Plessner, EI (2),Vol.
80.درباب عباس بن فرناس و كارهاى او رجوع شود به:
ff Levi_Provencal, E., La Ciuilisation Arabe En Espagne, 76
81.75 Barthold V._V., La De,conuertede L,Asie/
82. 590 I/590M.Ahmed, EI (2),Vol.II/
83.مروج الذهب 1/59
84. 590 EI (2),Vol.II/
Sarton, Introduction, I
85. 571/
86.75/ Barthold, Decouverte
Rambaud, l,Empire Grec, Paris
87. 435/1870
9-8/1935 Vasiliev. Byzance et les Arabes, Bruxelles
88.ن.مار،آثار گزيده(بزبان روسى)،5/105-104،مقايسه شود با:
نيكيتين در: 74/ Barthold, Decouverte de l,Asie
89.احسن التقاسيم/19-16 مقايسه شود با:آدم متز،الحضارة الاسلاميه 2/7-6
90.متز،الحضارة الاسلاميه 2/10 Legacy of Islam/90 Kramer, J.H.
[Geography and Commerce] in.91
92.13/ Carra de Vaux, Pensurs, II
93.جرجى زيدان،تاريخ التمدن الاسلامى 3/109
94.براى تفصيل بيشتر و ارزيابى جامعتر از كار تاريخ نويسان اسلامى
رجوع شود به:تاريخ در ترازو/75-67
95.وفيات الاعيان 4/311
96.ايضا 4/4-253
97.29/ Barthold, Decouverte
98.مروج الذهب 2/327
99.تاريخ بغداد 10/186 مقايسه شود با:عبال اقباس،خاندان نوبختى.
100.مفاتيح الغيب 5/537
101. Horovitz, (Torath), EI (1) Vol. IV
102.معارف/13
103.«هان تا سپر نيفكنى از حمله فصيح×كاو را جزين مبالغه مستعار نيست»-سعدى
104.الفصل 1/4-82،و بعد.ابن حزم فصل مفصلى در رد مقالات يهود
دارد كه حاكى است از آشنائى دقيق با تورات.درين انتقادات نظر
ابن حزم تنها دفاع از اسلام نبوده استبه هجوم و رد بر عقايد يهود هم
بىشك نظر داشته است.محمد ابو زهره،ابن حزم/2-191 در باب
امكان نسخ كه نزد مسلمين مبتنى بر اصل جواز تغيير مصلحت تلقى
مىشده است،رجوع شود به:كشف المراد/224 و انوار الملكوت/197
105.الانوار و المراقب،طبع نيويورك 45-1939/4-292
106.ايضا/296
107.الرد على النصارى/6-42
108.ايضا/16-7
Grunebaume, l,Islam Medieval
109.7-56/
«تو بر يارو ندانى عشق باخت×آفتى نبود بتر از ناشناخت»-مثنوى
110 Summa Contra Gentiles.
111. Guillaume,A.,BSOAS
112.وفيات الاعيان 1/685 113.العقد الفريد 1/207
114. 22-19/ De Menasce, Une Encyclope|die mazdee|nne
115.الملل و النحل،ترجمه افضل تركه/182
116.انوار الملكوت/200
117.شيخ صدوق،كتاب التوحيد/16-215
118.ابن طيفور،كتاب بغداد/23-22
119.524/ Sarton, Introduction I
120.بيرونى،الهند/2-51
121.كشف المراد/217
122.بحار الانوار 2/19
123.ايضا 2/11
124.اين استدلال را در نهج البلاغه،احياء العلوم،و كتاب ميزان غزالى
نيز مىتوان يافت،مقايسه شود با: de Pascal, Santander 1920/5 M. Asin
Palacios, Los Precedentos Musulmanes del Pari
125.كتاب الامانات و الاعتقادات،ليدن،1880/25-63
126.دلالة المتحرين،پاريس 3/18
127.رجوع شود به مقاله نگارنده،مجله يغما.در ذيل آن مقاله اسم
شارح گلشن راز بجاى شيخ محمد لاهيجى بغلط عبد الرزاق چاپ شده
است،بايد اصلاح كرد.
128.الانتصار/2
129.معجم الادباء 1/94-189
130.مرآة الزمان 1/344 و 262
131.دو اثر مهم غزالى كه اين نظر را تاييد مىكند عبارتست از:
تهافة الفلاسفه،و الجام العوام.
132.6/ Lahr, Cours de Philosophie I
133.مقايسه شود بين قول ژيلسون،فلسفه در قرون وسطى/345 با بحث
كوادرى،فلسفه عرب/25-24
134.تبصرة العوام/57 و نظير آن را با بعضى تفاوتها به نظام(شهرستانى،
الملل و النحل،چاپ اروپا/39)و حتى هشام بن الحكم(الفرق/79-
84)نسبت دادهاند. 135.الفرق بين الفرق/86
Malebranche, Entretiens Met.VII,
136.7
در باب مذهب فنوميسم رجوع شود به:متافيزيك فليسين شاله،
ترجمه نگارنده/35-34
137.ژيلسون،فلسفه در قرون وسطى/347
138.گارده-قنواتى،مدخل در علم كلام(فرانسوى)/8-284
Pines,Beitrage zur Islamischen Atomenlehre, Berlin.
139
23-103/1936
140.وفيات الاعيان 4/239 در باب ادعاى فارسى الاصل بودنش،رجوع
شود به:دكتر صفا،تاريخ علوم عقلى/179
141.الفهرست/357
142.دكتر صفا،تاريخ علوم عقلى/164
143.67-66/ Quadri, G., la Philorophie Arabe
144. 347/ Gilson, la Philosophie au Moyen Age
145.شهابى،رهبر خرد/277،204،51-150
146.سير حكمت در اروپا/،14-163-39-138
147.ژيلسون،فلسفه قرون وسطى/351
148.كوادرى،فلسفه عرب/96
149. 260/ Legacy of Islam
Carra de Vaux,Penseurs IV
150.102/
مقايسه شود با: Der Islam/22-26Goldzihcr,uber die Benennung der
Ichwan_al_Sata
151. Leipzig 1876Dietrici Der Darwinismus in X undXIX
Jahrhundert,
152.60-59/ Quadri, Philosophie Arabe
153. 162/ Gordon Leff, Medieval Thought, P.B.
154. 368/ Gilson, Philosophie au Moyen Age
155.قصص العلما،طهران 1304/278
156. 236/ Renan, E., Anrroes
157. 194-1924 Horten, Die Philosophie des Islam, Munchen
158. 86-385/ Guillaume, A., Legacy of Islam/279.159 Gilson,
Philosophie au Moyen Age
160. Hastings 2/266Carra de Vaux, [Averroes, Avrroeism], in
161.پل كراوس،رسائل رازى طبع مصر/209
162.مبرد،الكامل،ليپزيگ 1874/150
163.ايضا/77
164.جاحظ،البيان 1/213
165.131/ Sprenger, Muhammad, Berlin 1861-69, III
166. 518/ Sarton, Introduction, I
167.خمس رسائل،استانبول 1301/187 مقايسه شود با:البيان 1/100
168.جاحظ،البيان 1/213
169.ابن مسكويه،تهذيب الاخلاق/44
170.نهاية الرتبة فى طلب الحسبه،المشرق/1085
171. 7-405/ Goldziher, Muhammedanische Studien,II
172.ريحانة الادب 6/263
173.ايضا 6/261
174.الجواهر...2/278
175.ريحانة الادب 6/260
176.ويل دورانت 11/117
177.ايضا 11/318
178.گوستاولوبون،تمدن اسلام و عرب/672
179.86/ Guillaume A. Islam
180. 14/ Grunebaume, L,Islam Medieval
181.نقد ادبى چاپ دوم 1/139
182.عمدة الطالب/55
183.لامنس كه فقه اسلامى را از جهات عديده تحت تاثير نفوذ خارجى
مىداند مىگويد اين عوامل چنان به يكديگر درآميختهاند كه بهرحال
فقه اسلام در ذهن انسان تصور يك وحدت و حتى يك اصالت را القاء
مىكند.
93/ Lammens, l,Islam
184. 169/ Grunebaume,l,Islam Medieval
185. Islam /308-309D. de Santillana, [Law and Society],
Legacy of
186.109/ Tritton, A. S. lslam, London 1957
187. 122/ Gibb, H. A. R. Mohammedanism
188.صابى،كتاب الوزراء/22 مقايسه شود با:متز،الحضارة الاسلامية1/149
189.دكتر زرين كوب،«مسجد،گالرى هنرهاى اسلامى»،مجله هنر و مردمفروردين 1344
190 Victor Hugo, les Orientales.
191.ويل دورانت،مشرق زمين گاهواره تمدن 2/853
192. 225/ Lane-Poole, Moors
193.ابراهيم بن مهدى را عباسيان در بغداد بر ضد مامون علم كردند و او
در مدتى كه مامون در خراسان بود(203-202)در بغداد خلافت
كرد اما وقتى مامون به حوالى بغداد رسيد وى متوارى شد و بعدها
مشمول عفو برادرزاده خويش گشت.در اغانى ابو الفرج اطلاعات
بسيار راجع به موسيقى او هست.
194.367/ Farmer, [Music] in Legacy of Islam
195. 371/ Ibid
196.ارزش ميراث صوفيه چاپ سوم 111
197. 313/ Grunebaume, l,Islam medieval
198. 316/ ibid
199. 5/ D. M. Lang, The Wisdom of Balahwar
200.براى تفصيل رجوع شود به مقاله نگارنده درباره داستان زندگىبوذاسف،
ايندوايرانيكا/32-25
201. 192/ Gibb, [Literature], Legacy of Islam
202. 97/1911 Mackail, Lectures on Poetry,
203. 2-191/ Gibb,[Literature] in Legacy of Islam
204.شعر بيدروغ/68-266
205. 1962 Von Grunebaum, Oriens,
206. 305/ Becker C., Islamstudien I
207. Spengler, O., Die Untergang Des Abendlandes
Torino 1929 Gino Loria, Storia Della Matematiche, Vol.I,
208.
209.كتاب الشفا،فصل اول،مقاله اول،«فن الطبيعيات»،طبع طهران
/28 ايضا فصل 7 مقاله 5 فن ششم/همچنين الاشارات فصل 7
مقاله پنجم نمط 13.
210. G. Furlani, Avicenna E IL Cogito Islamica
211. Madrid 1931/64Angel Gonzales Palencia, EI Islam y
Occidente
212. 1948 Gilson, E., Dante et Pnilosophie,
213. E.Cerulli, Libro Delia Scala Vaticano 1949
214. 67/ Gibb, H., The Influence of Islamic Culture 84-5
215. 39-329 Renan, E., Averroes, 8e ed. p
216. 86/ Grunebaum,l,Islam Medieval