پس از شهادت اباعبدالله الحسين عليه السلام و
ارسال سرهاى شهيدان به كوفه ، عمر بن سعد در روز يازدهم محرم ، بر كشته هاى
خويش نماز گزارد و آنان را دفن نمود، ولى بدن مقدس شهيدان را در بيابان كربلا رها
كرد. آنگاه دستور داد زنان ، كودكان و بازماندگان واقعه عاشورا را اسير كرده و به
كوفه ببرند. هنگام خروج از سرزمين كربلا به خواسته اسيران و يا به دستور عمر بن
سعد جهت تازه كردن داغ اسيران و عزيز از دست دادگان ، آنان را از كنار پيكرهاى شهيدان
عبور دادند.
چون كجاوه هاى بى محمل به قتلگاه رسيدند، اسيران مظلوم
اهل بيت عليه السلام از فراز كجاوه ها خود را به زمين انداختند و به سوى شهيدان غرقه
به خون خويش شتافتند.
هر كس بدن شهيدى را در برگرفت و بر او مويه و سوگوارى كرد و سپس از او
خداحافظى نمود، ولى سوگوارى و گريستن سكينه بر پدرش امام حسين عليه السلام و
نحوه خداحافظى اش ، سنگ خاره را آب مى كرد. (231) هم چنين عمه اش زينب كبرى
عليهاالسلام با اندوه و دل شكسته از شهيدان ، به ويژه بدن مقدس برادرش امام حسين
عليه السلام خداحافظى كرد. اين آخرين ديدار آنان با بدن عزيزانشان بود.
راوى گفت : به خدا سوگند فراموش نمى كنم زينب دختر على عليه السلام را آن هنگام كه
بر برادرش مويه مى كرد و با صداى غمگين و دلى داغدار، خطاب به جدش محمد مصطفى
صلى الله عليه و آله مى گفت : اى محمد، كروبيان بر تو درود فرستادند! اين حسين
توست كه با اعضاى پاره در خون خويش آغشته است . اين دختران تواند كه آنان را اسير
كرده اند. اى محمد، اين حسين توست كه به دست زادگان زنا كشته شده و پيكر مطهرش
بر روى خاك افتاده است و باد صبا بر او خاك و غبار مى افشاند. اى محمد، اين حسين
توست كه سرش را از قفا بريده اند و عمامه و رداى او را ربوده اند و...
مرحوم محتشم كاشانى ، زبان حال زينب كبرى عليهاالسلام را چنين به نظم درآورده است :
پس با زبان پر گله آن بضعة الرسول
|
رو در مدينه كرد كه : يا ايهاالرسول
|
اين كشته فتاده به هامون حسين توست
|
وين صيد دست و پا زده در خون حسين توست
|
اين نخل تر، كز آتش جان سوز تشنگى
|
دود از زمين رسانده به گردون حسين توست
|
اين ماهى فتاده ، به درياى خون كه هست
|
زخم از ستاره بر تنش افزون حسين توست
|
اين غرقه محيط شهادت كه روى دشت
|
از موج خون او شده گلگون حسين توست
|
اين خشك لب فتاده دور از لب فرات
|
كز خون او زمين شده جيحون ، حسين توست
|
اين شاه كم سپاه كه با خيل اشك او آه
|
خرگاه زين جهان زده بيرون حسين توست
|
اين قالب طپان كه چنين مانده بر زمين
|
شاه شهيد ناشده مدفون حسين توست (232)
|
پس از آن اسيران را به كوفه و از كوفه به شام بردند تا بدين صورت ، قدرت
نمايى كرده و پيروزى خود را به مردم بنمايانند، ليكن
غافل از اين كه انقلاب امام حسين عليه السلام از دو بخش
تشكيل يافته بود، بخشى كه به وسيله امام حسين عليه السلام و ياران فداكارش تا
عصر عاشورا به پايان رسيد و بخشى ديگر از سوى امام زين العابدين عليه السلام ،
زينب كبرى عليهاالسلام و ديگر اسيران مى بايست اجرا شود.
بخش دوم نيز، همانند بخش اول بسيار موفقيت آميز بود، زيرا حقانيت و مظلوميت
اهل بيت عليه السلام و جنايت بنى اميه و عوامل ستم پيشه آنان ، از طريق اسيران با اطلاع
ملت خواب زده رسيد و آنان را از خواب غفلت بيدار و به وظايفشان آشنا كرد، بذر حقيقت
جويى را در سراسر عالم اسلامى افشاند و همگان را براى احقاق حق و زدودن
باطل فرا خواند.
اين بخش از نهضت حسينى ، ماجراى مفصل و طولانى دارد كه در نوشتار حاضر نمى گنجد و
نياز به نوشتار ديگرى دارد.
6 - خاك سپارى شهيدان كربلا
همان طورى كه گفتيم ، عمر بن سعد كشته هاى خويش را در روز يازدهم محرم ، دفن نمود و
در حالى كه كشته هاى اهل بيت عليه السلام و ياران ايشان بر زمين مانده بودند، كربلا را
به قصد كوفه ترك كرد.
گروهى از طايفه بنى اسد كه در ((غاضريه )) در نزديك كربلا ساكن بودند در روز
سيزدهم محرم وارد كربلا شده و بر شهيدان نمازگزاردند و آنان را دفع نمودند.
به اين طريق كه امام حسين عليه السلام را در همين مكانى كه اكنون معروف است دفن كرده و
على بن الحسين عليه السلام را در پايين پاى پدر به خاك سپردند و از براى ساير
شهيدان در پايين پا قبر بزرگى حفر و همگى را در آن جا دفن نمودند، ولى حضرت
عباس عليه السلام را در راه غاضريه (در محل فعلى حرم ) دفن كردند.(233)
ياران شهيد
شمار اصحاب و ياران اباعبدالله الحسين عليه السلام - چه آنان كه پيش از شهادت آن
حضرت و چه آنان كه پس از شهادت ايشان از دنيا رفته اند - زياد است . گرچه شايسته
بود كه نام شرح حال مختصرى از آنان را در اين جا باز مى گفتيم ، ليكن به
دليل محدوديت اين نوشتار معذوريم .
گفتنى است كه ياران و اصحاب فداكار امام حسين عليه السلام بهترين ياران
اهل بيت عليه السلام بودند. چرا كه آنان ، دست از زن و فرزند و تعلقات مادى كشيده و
به يارى امام شان شتافتند و مظلومانه ، ولى قهرمانانه به شهادت رسيدند.
امام حسين عليه السلام با اين كه در شب عاشورا بيعت خويش را از همه باز ستاند و آنان
را در بازگشت آزاد گذاشت ، امام آنان با نشاط و روحيه اى وصف ناپذير ايستادگى كرده
و اعلام وفادارى نمودند و در پاسخ آن حضرت عرضه داشتند: اگر هفتاد بار ما را بكشند،
بدن ما را آتش بزنند و دوباره زنده كنند، دست از يارى تو بر نداشته و از تو جدا نمى
شويم . ما زندگى پس از تو را نمى خواهيم و خدا زشت سازد زندگى پس از تو را.
(234)
به راستى ياران امام حسين عليه السلام در مقام
عمل ثابت قدم مانده و با ميل و رغبت از آن حضرت پشتيبانى كرده و خود را فداى وى
نمودند. به همين جهت شهيدان واقعه كربلا و ياران فداكار امام حسين عليه السلام ، نزد
اهل بيت عصمت و ائمه اطهار عليه السلام مقامى بس والا و ويژه اى دارند.
شخصى به امام صادق عليه السلام گفت : اخبرنى عن اصحاب الحسين عليه السلام و
اقدامهم على الموت .
فقال عليه السلام : انهم كشف لهم الغطاء حتى راءوا منازلهم من الجنة . فكان
الرجل منهم يقدم على القتل ليبادر الى حوراء يعانقها و الى مكانه من الجنة ؛ (235)
مرا از ياران امام حسين عليه السلام و چگونگى
استقبال آنان از شهادتشان خبر بده .
امام صادق عليه السلام فرمود: حجاب ها از برابر ديدگانشان كنار زده شد، به طورى
كه جايگاه خود را در بهشت مى ديدند. به همين جهت هر يك از آنان براى كشته شدن ، از
ديگران پيشى مى گرفت تا به نعمت هاى الهى و جايگاه خود در بهشت دست يابد.
همين عشق و ايثار بود كه تعداد اندك آنان را در برابر سپاه سى هزار نفرى عمر بن سعد
از بامداد تا عصر روز عاشورا، مقاوم و پايدار نمود و با شهادت قهرمانانه خود، لرزه اى
بر اركان نظام اموى به وجود آوردند.
گرچه مشهور است كه تعداد ياران شهيد امام حسين عليه السلام 72 تن مى باشد، امام
مورخان شمار آنان را تا 140 تن گفته اند كه برخى از شهدا
محل اتفاق مورخان هستند و پاره اى از اسامى به صورت گوناگون در منابع تاريخى
نقل شده اند.
البته ترديدى نيست ، با اضافه شدن شهيدانى كه پيش از شهادت امام حسين عليه
السلام و يا پس از شهادت آن حضرت ، در كوفه به شهادت رسيده اند، تعداد ياران
شهيد آن حضرت از 72 تن تجاوز خواهد كرد. هم چنين درباره شهيدان
اهل بيت عليه السلام در كربلا، نظر واحدى ارائه نشده و به اختلاف سخن گفته اند.
برخى از مورخان آنان را 22 تن ، برخى ديگر هيجده تن و عده اى نيز هفده تن دانسته
اند.(236)
در اين جا به اسامى ياران شهيد امام حسين عليه السلام در واقعه كربلا اشاره مى نماييم
و آن هايى كه در كوفه به شرف شهادت نايل آمده اند با علامت * مشخص مى شوند:
الف ) شهداى بنى هاشم
1 - عباس بن على (ابوالفضل العباس عليه السلام )
2 - عبدالله بن على عليه السلام
3 - جعفر بن على عليه السلام
4 - عثمان بن على عليه السلام
5 - عبدالله (اصغر) بن على عليه السلام
6 - ابوبكر بن على عليه السلام
7 - على بن الحسين ، معروف به على اكبر عليه السلام
8 - على بن الحسين معروف به على اصغر عليه السلام
9 - قاسم بن الحسن عليه السلام
10 - عبدالله بن الحسن عليه السلام
11 - ابوبكر بن الحسن عليه السلام
12 - محمد بن عبدالله بن جعفر عليه السلام
13 - عون بن عبدالله بن جعفر عليه السلام
14 - عبدالله بن عقيل عليه السلام
15 - جعفر بن عقيل عليه السلام
16 - عبدالرحمن بن عقيل عليه السلام
17 - محمد بن ابى سعيد بن عقيل عليه السلام (237)
18 - عبدالله بن مسلم بن عقيل عليه السلام
19 - محمد بن مسلم بن عقيل عليه السلام
20 - مسلم بن عقيل عليه السلام *
21 و 22 - دو طفل مسلم بن عقيل عليه السلام *
ب ) شهداى غير بنى هاشم
1 - ابراهيم بن حصين اسدى
2 - ابوثمامه صيداوى
3 - بوالحتوف بن حارث
4 - ابوامر نهشلى
5 - ادهم بن اميه عبدى
6 - اسلم بن عمرو (غلام امام حسين عليه السلام )
7 - امية بن سعد طائى
8 - انس بن حارث اسدى كاهلى
9 - انيس بن معقل اصبحى
10 - ام وهب بنت عبد (همسر عبدالله بن عمير كلبى )
11 - برير بن خضير همدانى
12 - بشر بن عمرو حضرمى
13 - بكر بن حى تيمى
14 - جابر بن حجاج (غلام عامر بن نهشل تيمى )
15 - جبلة بن حارث سلمانى
16 - جبلة بن على شيبانى
17 - جنادة بن حارث سلمانى
18 - جندة بن كعب انصارى
19 - جند بن حجير خولانى
20 جون (غلام ابوذر غفارى )
21 - جوين بن مالك تميمى
22 - حارث بن امرؤ القيس كندى
23 - حارث بن بنهان
24 - حباب بن حارث
25 - حباب بن عامر تميمى
26 - حبشى بن قيس نهمى
27 - حبيب بن عبدالله نهشلى
28 - حبيب بن مظاهر اسدى
29 - حجاج بن بدر سعدى
30 - حجاج بن مسروق جعفى
31 - حر بن يزيد رياحى
32 - حلاس بن عمرو ازدى
33 - حنظلة بن اسعد شبامى
34 - حنظلة بن عمرو شيبانى
35 - خالد بن عمرو ازدى
36 - رافع بن عبيدالله (غلام مسلم ازدى )
37 - زاهر بن عمرو كندى
38 - زهير بن بشر خثعمى
39 - زهير بن سليم ازدى
40 - زهير بن قين بجلى
41 - زياد بن عريب صائدى
42 - زياد بن معقل جعفى
43 - سالم (غلام بنى مدينه )
44 - سالم (غلام عامر عبدى )
45 - سعد بن حارث انصارى
46 - سعد (غلام اميرمؤ منان عليه السلام )
47 - سعد (غلام عمرو بن خالد)
48 - سعيد بن عبدالله حنفى
49 - سليمان بن مضارب بجلى
50 - سليمان بن رزين (غلام امام حسين عليه السلام ) (238)
51 - سوار بن منعم نهمى
52 - سويد بن عمرو خثعمى
53 - سيف بن حارث جابرى
54 - سيف بن مالك عبدى
55 - شبيب (غلام حارث بن جابرى )
56 - شوذب (غلام بنى شاكر)
57 - ضر غامة بن مالك عائذى
59 - عابس بن ابى شبيب شاكرى
60 - عامر بن حسان طائى
61 - عامر بن مسلم عبدى
62 - عباد بن مهجر جهنى
63 - عبدالله بن بشر خثعمى
64 - عبدالله بن عمير كلبى
65 - عبدالله بن عروه غفارى
66 - عبدالله بن عفيف ازدى *
67 - عبدالله بن يقطر *
68 - عبدالله بن يزيد عبدى
69 - عبيدالله بن يزيد عبدى
70 - عبدالاعلى بن يزيد كلبى *
71 - عبدالرحمن بن عبدالرب انصارى
72 - عبدالرحمن بن عبدالله بن يزنى
73 - عبدالرحمن بن عروه غفارى
74 - عبدالرحمن بن عبدالله ارحبى
75 - عبدالرحمن بن مسعود تيمى
76 - عقبة بن صلت جهنى
77 - عمران بن كعب اشجعى
78 - عمر بن جناده انصارى
79 - عمر بن ضبيه ضبعى
80 - عمر بن خالد صيداوى
81 - عمرو بن خالد صيداوى
82 - عمرو بن عبدالله جندعى
83 - عمرو بن قرضه انصارى
84 - عمرو بن كعب صائدى
85 - عمرو بن مطاع جعفى
86 - عمار بن حسان طائى
87 - عمار بن سلامه دالانى
88 - عمار بن طلخب ازدى *
89 - عمير بن عبدالله مذحجى
90 - قارب (غلام امام حسين عليه السلام )
91 - قاسم بن حبيب ازدى
92 - قاسط بن زهير تغلبى
93 - قرة بن ابى قرة غفارى
94 - قعنب بن عمر نمرى
95 - قيس بن مسهر صيداوى *
96 - كردوس بن زهير تغلبى
97 - كنانة بن عتيق تغلبى
98 - مالك بن سريع جابرى
99 - مجمع بن عبدالله عائذى
100 - مجمع بن زياد جهنى
101 - مسلم بن عوسجه اسدى
102 - مسلم بن كثير ازدى
103 - مسعود بن حجاج تيمى
104 - مقسط بن زهير تغلبى
105 - منجح (غلام امام حسين عليه السلام )
106 - موقع بن ثمامه اسدى
107 - نافع بن هلال جملى
108 - نصر (غلام اميرمؤ منان عليه السلام )
109 - نعمان بن عمرو راسبى
110 - نعيم بن عجلان انصارى
111 - واضح (غلام حارث سلمانى )
112 - وهب بن عبدالله كلبى
113 - هانى بن عروه مرادى *
114 - يحيى بن سليم مازنى
115 - يزيد بن ثبيط عبدى
116 - يزيد بن حصين همدانى
117 - يزيد بن زياد كندى
118 - يزيد ين مغفل جعفى (239)
كتابنامه
1 - قرآن الكريم .
2 - ابن ابى الحديد، عبدالحميد بن هبة الله ، شرح نهج البلاغه ، دار احيا الكتب العربية
، قاهره 1378 ه .ق .
3 - ابن اثير، على بن محمد، اسدالغابة فى معرفة الصحابة ، اسماعيليان ، تهران .
4 -ابن جوذى ، عبدالرحمن بن على ، المنتظم فى تاريخ الامم و الملوك ، دارالكتب العلمية ،
بيروت ، 1412 ه .ق .
5 - ابن خلدون ، عبدالرحمن بن محمد، تاريخ ابن خلدون (ترجمه كتاب العبر)، مترجم :
عبدالمحمد آيتى ، مؤ سسه مطالعات و تحقيقات فرهنگى ، 1363 ه .ش .
6 - ابن عساكر، على بن حسن ، تاريخ مدينة دمشق ، دارالفكر، بيروت ، 1415 ه .ق .
7 - ابن قتيبة الدينورى ، عبدالله بن مسلم ، الامامة و السياسة (تاريخ الخلفاء) شريف
رضى ، قم ، 1413 ه .ق .
8 - ابن واضح ، احمد بن يعقوب (معروف به يعقوبى )، تاريخ اليعقوبى ، نشر فرهنگ
اهل بيت عليه السلام ، قم .
9 - ابوالفرج اصفهانى ، على بن حسين ، مقاتل الطالبيين ، دارالكتاب ، قم ، 1344 ه
.ش .
10 - احمدى ، على بن حسينعلى ، مكاتيب الرسول صلى الله عليه و آله ، دار صعب ،
بيروت .
11 - احمر، ابان بن عثمان ، المبعث و المغازى ، مركز انتشارات دفتر تبليغات اسلامى ،
قم 1375 ه .ق .
12 - اربلى ، على بن عيسى ، كشف الغمه فى معرفة الائمة عليه السلام ، نشر ادب
الحوزة ، قم ، 1364 ه .ق .
13 - بنت الشاطى ، عائشة عبدالرحمن ، تراجم سيدات بيت النبوة ، دارالببيان للتراث ،
قاهره 1408 ه .ق .
14 - بلاذرى ، احمد بن يحيى ، انساب الاشراف ، مجمع احياء الثقافة الاسلامية ، قم
،1416 ه .ق .
15 - بلاذرى ، احمد بن يحيى ، فتوح البلدان ، نقره ، تهران ، 1367 ه .ش .
16 - جعفريان ، رسول ، تاريخ خلفا، نشر الهادى ، قم ، 1377 ه .ش .
17 - حر عاملى ، محمد بن حسن ، وسائل الشيعة ، دار احياء التراث العربى ، بيروت ،
1391 ه .ق .
18 - الخيامى ، امير منها، زوجات النبى صلى الله عليه و آله و اولاده ، موسسة عزالدين ،
بيروت ، 1416 ه .ق .
19 - دخيل ، على محمد على ، ائمتنا، دارالمكتبة الامام الرضا عليه السلام ، بيروت ، 1402
ه .ق .
20 - دينورى ، احمد بن داود، الاخبار الطوال ، دار احياء الكتب العربية ، قاهره 1960 م .
21 - رضوى اردكانى ، سيد ابوفاضل
، ماهيت قيام مختار، مركز مطالعات و تحقيقات اسلامى ، قم .
22 - سبحانى ، جعفر، فرازهايى از تاريخ پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله ، نشر
مشعر، تهران ، 1377 ه .ش .
23 - سبحانى ، جعفر، فروغ ابديت ، نشر دانش اسلامى ، قم ، 1364 ه .ش .
24 - سماوى ، محمد، حماسه سازان كربلا، ترجمه عقيقى بخشايشى ، نويد اسلام ، قم ،
1366 ه .ش .
25 - سيوطى ، جلال الدين عبدالرحمن بن ابى بكر، تاريخ الخلفاء، دارالقلم ، بيروت ،
1406 ه .ق .
26 - شمس الدين ، محمد مهدى ، انصار الحسين عليه السلام ، الدار الاسلامية ، بيروت
1401 ه .ق .
27 - صدر حاج سيد جوادى ، احمد بهاءالدينى خرمشاهى ، دائرة المعارف تشيع ، ج 3، مؤ
سسه دائرة المعارف تشيع با همكارى نشر يادآوران ، تهران ، 1371 ه .ش .
28 - طباطبايى ، سيد محمد حسين ، تفسير الميزان ، ج 3، ترجمه محمد تقى مصباح يزدى ،
دارالعلم ، قم ، 1346 ه .ش .
29 - طباطبايى ، سيد محمد حسين ، شيعه در اسلام ، دارالكتب الاسلامية ، تهران ، 1351 ه
.ش .
30 - طبرسى ، احمد بن على ، الاحتجاج ، اسوه ، قم 1371 ه .ش .
31 - طبرسى ، فضل بن حسن ، زندگانى چهارده معصوم عليه السلام (ترجمه اعلام
الورى )، مترجم : عزيزالله عطاردى ، اسلاميه ، تهران ، 1398 ه .ق .
32 - طبرسى فضل بن حسن ، مجمع البيان فى تفسير القرآن ، دارالمعرفة ، بيروت
1408 ه .ق .
33 - طبرى ، ابوجعفر محمد بن جرير، تاريخ الطبرى ، بيروت ، 1378 ه .ق .
34 - عاملى ، جعفر مرتضى ، تحليلى از زندگانى امام حسن مجتبى عليه السلام ، ترجمه
محمد سپهرى ، سازمان تبليغات اسلامى ، تهران 1369 ه .ش .
35 - عسكرى ، سيد مرتضى ، معالم المدرستين ، المجمع العلمى الاسلامى 1416 ه .ق .
36 - عمر رضا كحاله ، اعلام النساء، مؤ سسة الرسالة ، بيروت ، 1404 ه .ق .
37 - قمى ، شيخ عباس ، منتهى الامال ، اسلاميه ، تهران ، 1338 ه .ق
38 - قمى ، شيخ عباس ، وقايع الايام ، مركز نشر كتاب ، قم ، 1375 ه .ق .
39 - مازندرانى ، على بن شهر آشوب ، مناقب
آل ابى طالب ، انتشارات علامه ، قم .
40 - مجلسى ، محمد باقر، بحارالانوار، دار احياء التراث العربى ، بيروت ،
1403 ه .ق .
41 - محتشم كاشانى ، على بن مير احمد، ديوان مولانا محتشم كاشانى ، كتاب فروشى
محمودى .
42 - محلاتى ، ذبيح الله ، فرسان الهيجاء، مركز نشر كتاب ، تهران ، 1390 ه .ق .
43 - محمدى اشتهاردى ، محمد، سوگنامه آل محمد صلى الله عليه و آله ناصر، قم ،
1370 ه . ش .
44 - المسعودى ، على بن حسين ، التنبيه و الاشراف ، شركت انتشارات علمى و فرهنگى ،
تهران ، 1365 ه . ش .
45 - مفيد، محمد بن نعمان ، الارشاد، به همراه ترجمه باقر ساعدى خراسانى ، اسلاميه ،
تهران ، 1376 ه .ش .
46 - موسوى خوانسارى اصفهانى ، محمد باقر، روضاتى الجنات ، ج 2، دارالمعرفه ،
بيروت .
47 - واردى ، سيد تقى ، خاندان عصمت ، مركز انتشارات دفتر تبليغات اسلامى ، قم ،
1378 ه .ش .
48 - واقدى ، محمد بن عمر، المغازى ، مركز انتشارات دفتر تبليغات اسلامى ، قم ،
1376 ه . ش .
والسلام عليكم و رحمه الله و بركاته
