الف - افريقاى شمالى (مغرب بزگ)

شمال افريقا همچون شبه جزيره‏اى در جنوب مديترانه و شمال صحراى كبير افريقا قرار داشته و اقيانوس اطلس مرز غربى آن مى‏باشد. بخش عظيمى از آن را صحراى افريقا دربر گرفته و غير از كوههاى اطلس - واقع در شمال غربى آن - ارتفاعات مهمى ندارد. از غرب به شرق آن دو رشته كوه كشيده شده كه ارتفاع آنها از توبكال در مراكز با 4165 متر با جبال شعامبى كه از 1554 متر تجاوز نمى‏كند سير نزودلى دارد.

تحت تاثير درياى مديترانه در منطقه‏اى به طول 5000 كيلومتر از مرز مصر تا جبل الطارق كشاورزى رونق خوبى دارد. آب و هواى شمال افريقا در سواحل مشرف به مديترانه در تابستان گرم و خشك و در زمستان سرد و توام با باران نسبتا زياد است. تابستان اين مناطق طولانى بوده و به سوى نواحى جنوبى آب و هواى گرم و خشك صحرايى به آن حاكم مى‏گردد. مهمترين شريان حياتى اين ناحيه رودخانه نيل است كه 1200 كيلومتر آن در كشور مصر جريان داشته و با دلتاى بزرگى به درياى مديترانه مى‏ريزد.

افريقاى شمالى، مهد تمدنهاى قديمى است و تاريخى ده‏هزار ساله دارد. تمدن مصرى كهن‏ترين تمدن اين ناحيه است كه در تاريخ افريقا سهمى ويژه دارد. ⁽¹⁾ بربرها سكنه اصلى شمال افريقا بوده‏اند كه در ادوار باستانى و در قرون قبل از ميلاد در منطقه‏اى وسيع كه از يك سو به غرب مصر و از سوى ديگر به سواحل اقيانوس اطلس منتهى مى‏شد مى‏زيسته‏اند و مراكز بازرگانى و جوامع شكوفائى داشته‏اند. اين مردمان در هزاره دوم ق.م بخش مهمى از همه صحنه افريقاى شمالى را فرا گرفته و با بنياد صحرايى و فرهنگ بومى تمدنى را تاسيس نمودند و بر سرزمين ساحلى مديترانه‏يى شاداب و تپه‏هاى داخلى‏اش تسلط يافتند. ⁽²⁾ با فتح شمال افريقا بدست مسلمين بربرها بتدريج اسلام را پذيرفتند و اكثرا با رها نمودن زبان بومى به زبان عربى تكلم مى‏نمودند. طوارق يكى از مهمترين طوايف بربرند كه در صحراى مركز و سواحل نيجر وسطى زندگى مى‏كنند. نژاد مشترك بربرها بين خودشان ايماز يقن ⁽³⁾ (مردمان آزاد) نام دارد كه در طول 4 قرن و در دو موج پياپى، مسلمانان بدانها رسيدند و در فرهنگ و زبان آنان تحولاتى عمده بوجود آوردند. ⁽⁴⁾

عقبه ابن نافع در قرن اول هجرى شمال افريقا را فتح نمود و شهر قيروان را به عنوان مركز حكمرانى مسلمين بنا نهاد. اين شهر در شمال شرقى تونس قرار دارد و با مساجد زياد از شهرهاى مذهبى مسلمين به شمال مى‏رود بعدا در زمان موسى ابن نصير شمال افريقا مركز فتوحات مسلمين در اروپاى جنوبى و اسپانيا قلمداد گرديد و از طريق شمال غربى اين منطقه به سال 92 ه ق (711 م) طارق ابن زياد، سردار مسلمان در جبل از الطارق پياده شده و اندلس را به تصرف خود درآورد در سال 713 م عبد العزيز ابن موسى با سپاهيان جنگاور به پرتقال شتافت و در سال 714م تا فرانسه پيش رفته و سپاهيانش اسبهاى خود را از آب رودخانه رن سيراب نمودند.

دولت قدرتمند فاطمى جايگزين حكمران عباسى در مصر گشته و خلفاى فاطمى دو قرن بر مصر و شمال افريقا فرمان راندند. اين سلسله از آغاز تا نيمه حكومت المستنصر بالله (297 تا 450 هجرى قمرى) دوران عظمت و اقتدار سلطه اسلامى در مصر و افريقاى نفوذ يافته، حتى كشور تونس تا سال 438 ه ق كاملا شيعى بود. بربرها نيز تحت انقياد اين دولت قرار گرفتند.

در قرن يازدهم ميلادى (نيمه‏هاى آن) نهضتى بنام المرابطون يا آل مرواريد از جانب قبايل صنهاجى در صحرا و شمال افريقا پديد آمد. قوم مزبور قبيله‏اى از بربر بودند و در شمال افريقا مى‏زيستند اين سلسله در اواخر قرن يازدهم ميلادى تمامى بلاد غرب و جنوب و جنوب شرقى اسپانيا را فتح نمود. بزرگترين پادشاه آن «يوسف ابن تاشفين‏» نام داشت كه شهر مراكش را بنا نهاد و بربلوك اسپانى غلبه يافت اين نهضت با قيام مغز بن باديس صنهاجى و بيرون آمدن تونس از سلطه فاطميان آغاز شد و اين دوره وضع تونس و شمال افريقا اسف بار بود و درگيريهاى خونينى بين شيعيان و اهل تسنن بوقوع پيوست. ⁽⁵⁾ بعد از االمرابطون، الموحدون روى كار آمدند (از سال 1148م) اين سلسله توانستند مراكش، الجزاير، و تونس را براى اولين بار متحد كنند و مغرب (افريقاى شمالى) دگر بار شكوفا شد. مماليك كه در اصل برده بودند و فاطميون در قرن دهم آنان را به سوى مصر جلب نمودند. از سال 1250 م با كشتن توران شاه، آخرين پادشاه ايوبى سلسله مماليك را در مصر پايه گذاشتند.اينان بر عليه صليبيان و نيز مغولان جنگهايى را ترتيب دادند و 250 سال بر مصر حكومت كردند.

سلطان سليم اولين پادشاه عثمانى در سال 1517م به حكومت اين سلسله پايان داد.

مسيحيان كه در اروپاى جنوبى دوباره نيرو گرفته بودند آغاز به دست اندازى به افريقاى شمالى كردند و از سال 1415 كه بندر شمالى مراكش يعنى «سئوتا» را تسخير كردند براى نخستين بار فتوحات در سراسر مديترانه وارونه شد. در اين زمان تركهاى عثمانى بر ممالك افريقاى شمالى هجوم برده و تا سال 1587 م تمامى نقاط آن را تحت قلمرو خود در آوردند. ⁽⁶⁾ دولت عثمانى كه از دور و به گونه‏اى غير مستقيم بر مغرب (افريقاى شمالى) حكومت مى‏كرد. خاندان موافق ميل خود را به پادشاهى رسانيده و در نتيجه دولتهاى خراجگذار امپراتورى عثمانى شمال افريقا را اداره مى‏نمودند. دولتهاى مزبور از سال 1932م مورد تجاوز فرانسويان قرار گرفت و بدين گونه استعمار بر افريقاى شمالى پاى گشود و تا زمان استقلال، كشورهاى اين منطقه زير سلطه فرانسه ايتاليا و انگلستان قرار گرفتند و فرهنگ استعمارى در سرزمينهاى اسلامى آن نفوذ نمود. پس از رهايى از استعمار بدليل آنكه مرزهاى اين كشورها با اغراض استعمارى تعيين گشته بود، درگيريهايى را بوجود آورد. جنگ شنها ميان الجزاير و مراكش در اكتبر 1963م، مناقشات مراكش و موريتانى بر سر تيندوف ⁽⁷⁾ و يشار - كه بر حسب قراردادى مراكش از اين دو ناحيه چشم پوشيد - از اين نمونه‏ها بود. در ياست‏خارجى نيز مشى متضادى بر كشورهاى شمال افريقا حكمفرماست. ليبى مرام خاصى دارد، مصر و مراكش و تونس به غرب گرايش دارند و الجزاير ضمن رابطه با اروپا و بويژه با فرانسه از سوسياليزم پيروى مى‏كند. كشورهاى مغرب، با بحرانهاى عديده‏اى روبرو هستند كه تجديد حيات اسلامى و رشد اسلام گرايى در راس آن است و اين حركت مسلمانان مبارز، سردمداران افريقاى شمالى را در نگرانى عميق فرو برده و آنها از روى درماندگى و استيصال به سركوبى شديد نهضتها و جنبشهاى اسلامى پرداخته و دست اندركاران اين تشكيلات را به نحو فجيعى شكنجه نموده يا بدون مدرك لازم به زندانهاى طويل المدت محكوم مى‏نمايند و برخى را هم به شهادت مى‏رسانند. ⁽⁸⁾ وقوع چنين حركتهاى اسلامى، بحرانهاى اقتصادى اروپا و وجود محيط عربى - افريقائى، سردمداران واحدهاى سياسى افريقاى شمالى را وادار نمود كه عليرغم تضادهاى سياسى و موضع گيريهاى ضد و نقيض با يكديگر، اتحادى را پى‏ريزى نموده و «اتحاديه مغرب عربى‏» را در فوريه 1989 م در شهر مراكش بنيان نهند.

در مغرب گروهى كه طرفدار خوارج بودند و از انشعابهاى نخستين تاريخ اسلام به شمار مى‏رفتند توسط شيعيان از بين رفتند و در دوران سلطه عثمانى، مذهب حنفى رواج گسترده‏اى يافت. از قرن يازدهم مذهب مالكى نيز پيروانى يافت، زبان مردم در حال حاضر عربى است كه در كنار آن زبانهاى بومى و اروپائى هم رواج دارد. از 85 ميليون سكنه افريقاى شمالى (مغرب) بيش از 95% پيرو آئين اسلامى مى‏باشند.

كشورهاى شمال افريقا به لحاظ جغرافياى اقتصادى نيز با هم تفاوتهاى عمده‏اى دارند. الجزاير نوزده بار وسيعتر از تونس بوده و 5 بار از مراكش بزرگتر است و پر وسعت‏ترين كشور افريقاى شمالى و دومين كشور وسيع كل قاره افريقا مى‏باشد. با وجود وسعت زياد از مشكلات اين كشور اين است كه تمركز جمعيت در نقاط حاصلخيز افزونتر مى‏باشد. در ليبى و الجزاير 90% سكنه بر 10% وسعت تمركز يافته‏اند و 99% مردم نيل در 4% وسعت آن سكونت دارند. ليبى، تونس و الجزاير اقتصادى متكى بر نفت و گاز دارند در حالى كه مصر و مراكش بر كشاورزى نيز متكى هستند. مراكش ذخائر غنى فسفات دارد و سومين توليد كننده آن در جهان است. تونس نيز پنجمين توليد كننده فسفات در سطح جهان بوده و از راه جهانگردى و جذب سياحان نيز درآمدهايى را به خود اختصاص مى‏دهد.

مصر

كشور مصر در شمال شرقى افريقا و در جنوب غربى آسيا واقع است. درياى مديترانه در شمال و درياى سرخ در شرق آن قرار دارد. كانال استراتژيك سوئز از شبه جزيره سينا (مربوط به مصر) عبور مى‏كند اين كانال بندر سوئز را در كنار درياى احمر به بندر پرت سعيد در كناره مديترانه متصل مى‏نمايد و كوتاهترين راه بين كشورهاى قاره اروپا و كشورهاى اقيانوس هند و سرزمينهاى غربى اقيانوس آرام مى‏باشد و يكى از مهمترين راههاى آبى بين المللى از لحاظ تعدا و ظرفيت كشتى‏هايى كه از آنجا عبور مى‏كند به شمار مى‏رود. اين كانال در سال 1869 م در زمان اسماعيل پاشا، خديو مصر رسما افتتاح شد و در سال 1956م توسط جمال عبد الناصر ملى اعلام گرديد. عمق آن 7 متر، عرض آن 22 متر ⁽⁹⁾ و طول آن 168 كيلومتر است. طولانى‏ترين رود دنياى اسلامى يعنى نيل، كشور مصر را به دو بخش شرقى و غربى تقسيم مى‏كند و در نزديكى قاهره به چند شاخه تقسيم شده و با دلتاى بزرگى به درياى مديترانه مى‏ريزد. ⁽¹⁰ دلتاى نيل به دليل رسوبات حاصلخيز، از مهمترين اراضى كشاورزى جهان به شمار مى‏رود. مادر حضرت (موسى(ع) به دستور خداوند فرزندش موسى(ع) را در صندوقى گذاشت و در همين رودخانه افكند كه بعد از خانه فرعون سر در آورد و با وجود آنكه فرعون در صدد كشتن او بود بدليل شوق آسيه (همسر او) از كشتن موسى صرف نظر نمود. و بدين گونه رحمت بى پايان حق بر موسى(ع) سايه افكند و در حمايت لطف الهى از هر گونه گزندى مصون ماند. و چون به سن رشد و كمال رسيد خداوند متعال علم و حكمت به وى آموخت و او را به پيامبر برگزيد.

همچنين كوه طور واقع در سرزمين سينا، جايگاهى است كه در آن بر حضرت موسى(ع) وحى نازل شد و او در همين نقطه به پيامبر برگزيده شد. آب و هواى مصر در نواحى شمالى، مديترانه‏اى و در نواحى ديگر بجز دره نيل، و گرم و خشك است.

99% از سكنه 25 ميليونى در دره رودخانه نيل كه 4% وسعت كل كشور است‏سكونت دارند 44% در كانونهاى شهرى و بقيه در روستاها اقامت دارند، رشد سالانه جمعيت 6/2% تراكم نسبى آن با توجه به 1001449 كيلومتر مربع وسعت، حدود 52 نفر مى‏باشد. مردم آن اكثرا از نژاد سامى و قبطى بوده و زبان و خط رسمى و مداول عربى است. 93% مردم مصر مسلمان و سنى مذهبند.

مصر تمدنى 6000 ساله دارد و در 8000 سال ق.م قبيله‏اى در مصر سفلى اقامت گزيد. اوليت فرعون آن يعنى منس حكومت واحدى را بوجود آورد و آخرين آن دستور ساخت اهرام ثلاثه را داد در قرن سيزدهم قبل از ميلاد و در زمان خلافت عمر جزو قلمرو اسلامى گرديد. آئين قديمى مصريان بت پرستى بود و پس از تسلط امپراطور روم بر مصر، مسيحيت آئين تحميلى مصريان گرديد. اختناق فكرى، مالياتهاى سنگين، تبعيض و شكنجه، عواملى بود كه خشم و تنفر قبطيان و مردم مصر را بر عليه حكومت جائر روم برمى‏انگيخت كه بر اثراين عصيان به مذهب ارتدكس كه نقطه مقابل مذهب رسمى حكومت روم بود، روى آوردند. استقبال قبطيان از آئين اسلام نيز خود مظهر اين روح استنكار و حريت طلبى بود و با ورود مجاهدين اسلام به سرزمين مصر، با وجود سد محكمى كه از سوى حكام رومى مصر شوند و درمدت كوتاهى اين آئين رشد فزاينده‏اى در مصر يافت و در اندك زمانى سرزمين بصورت يك كشور مسلمان نشين درآمد. مسلمانان بر حسب توصيه پيامبر اسلام(ص) با مصريان از در مسالمت و خوش سلوكى وارد شدند زيرا پيامبر اكرم(ص) به آنان فرموده بود:

«شما مصر را مى‏گشائيد نسبت به اهالى آن سامان نيكى كنيد چه آنان را حق خويشاوندى و دامادى است.» ⁽¹¹⁾

رونق اسلام در مصر به حدى بود كه در زمان حكومت عمر بن عبدالعزيز خليفه اموى تعداى مسيحيان آن بسيار كم و ميزان جزيه آن به مبلغ ناچيزى تنزل يافت.

كليساها و اموال موقوفات مسيحيان در مدت حكومت مسلمين بر مصر، از آزادى و امنيت و حمايت مسلمين برخوردار بود مسلمانان در رفتار خود عملا ثابت نمودند كه براى رهائى ملل از اسارت فكرى و تامين آزادى مذهبى آمده‏اند نه براى منافع مالى و توسعه قلمرو جغرافيائى.

دكتر گوستاو لوبون در كتاب «تمدن اسلامى و عرب‏» رفتار مسلمانان را با مصريان اين گونه توضيح مى‏دهد:

«... مسلمانان با وجود آنكه ابتدا تلفات زيادى دادند و در فتح مصر ⁽¹²⁾ بالغ بر 23000 نفر مسلمان به قتل رسيد پس از پيروزى كامل از عفو و اغماض و ملايمت دريغ ننمودند و نسبت به آشوبگران، عفو عمومى صادر كردند و عذرهاى هر كى را بحست قبول پذيرفتند و سدها و راه‏ها و نهرها را آباد و مبالغ هنگفتى هم به مصرف ابنيه و عمارات رسانيدند.»

از همان روزى كه اسلام وارد مصر شد تشيع نيز به مصر راه يافت و قبل از آنكه حضرت على(ع) به خلافت برسد عده‏اى از يارانش را مصريان تشكيل مى‏دادند. حضرت على(ع) قيس بن سعد و پس از او محمد ابن ابى بكر را به اداره مصر گماشت كه اين دو صحابى حضرت على(ع) از پايه‏ها و عوامل اسقرار تشيع در مصر بودند و پرچم تشيع در مصر به اهتزاز در آمد. چندى نگذشت كه عمرو عاص، مصر را پس از نبردى خونين فتح نمود و محمد بن ابى بكر را دستگير و پس از كشتن او جسدش را در ميان الاغ مرده‏اى قرار داده و آتش زد. با روى كار آمدن مروان بن حكم، زبا نشيعيان مصرى بسته شد و طرفداران او در مصر به دشمنى با طرفداران على و اهلبيتش پرداختند. در عهد متوكل عباسى، والى او در مصر به سال 236 قمرى تمام شيعيان را به دستور متوكل اخراج نمود و آنان را به سوى عراق فرستاد.

در قرن سوم هجرى با وقوع قيامهايى، حرارتهايى در شيعيان بوجود آمد. روى كار آمد فاطيمان مصر، نور اميدى براى پيروان اهلبيت بود. ⁽²⁾ در زمان فاطميان مصر از اقيانوس اطلس تا درياى سرخ و شبه جزيره عربستان و شمال عراق گسترش يافته بود. اين سلسله در نظر داشتند عباسيان را منقرض كنند اما وجود تفرقه و تشتت در دستگاه آنان اجازه چنين حركتى را ندارد. پيشرفت صليبيون موجب محدوديت متصرفات دولت فاطمى بود. فاطميان تشيع را علنى نمودند و دستور دادند بردر و ديوار شهر بنويسند، «خيرالناس بعد رسول الله(ص) على بن ابى طالب(ع)» در روز عاشورا مراسم حزن انگيز و در روز عيد غدير آئينهاى ويژه‏اى را بر پا نمودند. دراواسط قرن ششم هجرى اين سلسله توسط ايوبيان انقراض يافت. ايوبيان به ترويج مذاهب چهارگانه تسنن پرداخته و با تشيع به شدت مخالفت نمودند و روز عاشورا را عيد مقرر كردند. با وجود رفتار فجيع و توام با قساوت، گرچه طرفداران شيعه در مصر كم شدند لكن هنوز پيروان اين آئين در مصر كه اغلب مهاجرند به برپائى مراسم ويژه بزرگداشت اهلبيت و تعمير و بازسازى مشاهدى كه به شيعه منسوب است (مثل تعمير و بازسازى مشهد راس الحسين در قاهره) مشغولند ضمنا سيده زينب دختر يحيى بن زيد بن على بن حسين(ع) در مصر دفن مى‏باشد. در قرون معاصر، شيعيان تحت تهاجم فرهنگى و تبليغات ضد شيعى قرار گرفته‏اند، و نوشته‏هائى برعليه آئين آنها در مصر انتشار يافته است. چنانچه احمد امين كتاب فجرالاسلام و ضحى الاسلام را بر ضد شيعه نگاشت. ⁽¹⁴⁾

در قرن سيزدهم(1250م) همسر نواده صلاح الدين ايوبى به نام شجرة الدر به سلطنت رسيد و او تنها زنى است كه در دروه اسلامى بر مصر فرمانروائى داشته است. بعد از ايوبيان سلسله‏اى از مماليك روى كار آمدند كه سلطان سليم اول نهمين خليفه دولت مقتدر عثمانى آنان را بر انداخت و بر شام و مصر استيلا يافت. حكومت عثمانيان بر مصر 250 سال ادامه يافت.

در سال 1798م ناپلئون پس از تصرف جزيره مالت بدون كمترين زحمتى وارد اسكندريه مصر شد، ناپلئن كه با مقاومت‏شديد مردم مواجه گشت طى اعلاميه‏اى، واژه‏هايى را بكار برد تا مردم را جذب خود كند از آن جمله اعلاميه خود را با جمله بسم الله الرحمن الرحيم، لا الا الا الله محمد الرسول الله آغاز كرد[!] و در آن آمده بود كه سلسله‏هاى مماليك كه بر كشور مصر حكومت داشته‏اند ملت فرانسه را تحقير نموده‏اند و به زيباترين كشور جهان (مصر) ستم كرده‏اند و ادامه داده بود كه:

«اينك اراده الله رب العالمين بر اين قرار گرفته كه به سلطنت آنان پايان داده شود»[!] همچنين ناپلئون خود را دوست دولت عثمانى و حامى مذهب اسلام معرفى كرده بود. همراه با حركات مزورانه‏ناپلئون، بدستور وى سربازانش مردم را قتل عام مى‏كردند، و عده‏اى را تحت‏شكنجه‏هاى شديد، مى‏گشتند. سرانجام با وجود مقاومت‏شديد و مبارزات مسلمانان مصر، فرانسويان قاهره را به تصرف خود در آوردند و مجددا چندين هزار نفر را كشتند و دهها روحانى مسلمان را يا گردن زدند و يا سوزانيدند، اما دولت انگليس طى نبردى با فرانسويان، مصر را از چنگال فرانسه بيرون آورد. ⁽¹⁵⁾

در سال 1878م خديو مصر تحت فشار استعمارگران، كابينه‏اى را روى كار آورد كه اكثر اعضاى آن اتباع اروپائى بودند و به كابينه اروپائى معروف بود. از سال 1882 انگلستان، مصر را مستعمره خود نمود و در سال 1922م بر اثر فشار مردم مسلمان مسلمانان مصر، قرارداد شناسايى استقلال مصر امضا شد و در سال 1936م (1315 شمسى) كه ملك فواد اول به قدرت رسيد، استقلال رسمى مصر حاصل شد با اين وجود انگلستان همچنان در مصر نفوذ داشت. در سال 1952م گروهى از افسران جوان به كودتايى عليه عليه ملك فاروق دست زده و عملا رژيم سلطنتى را به نظام جمهور تبديل كردند كه پس از آن ابتدا سرلشكر محمد نجيب و سپس جمال عبدالناصر رهبرى مصر را به عهده داشتند. ناصر گرچه از اسلام ياد مى‏كرد و قوانين اين آئين را رعايت مى‏نمود اما تكيه‏گاه اساسى‏اش ناسيوناليزم عرب و سوسياليزم بود. در زمان ناصر، مصر به رهبرى جهان عرب را به دست گرفت. با ملى شدن كانال سوئز از سوى جمال عبدالناصر، قواى انگليسى، فرانسو و اسرائيلى به مصر حمله نمودند. از وقايع ناگوار زمان ناصر، جنگ شش روزه اعراب و اسرائيل است كه در سال 1967م صورت گرفت و به شكست اعراب منجرشد. پس از مرگ ناصر، انورسادات به رياست جمهورى رسيد كه در آغاز اعلام كرد سياست ناصر را دنبال خواهد نمود ولى به غرب روى آورد. نزديكى سادات به غرب و امريكا به حدى رسيد كه امريكا در سال 1973م كوشيد صلحى يك جانبه بين مصر و اسرائيل برقرار كند و در سال 1977م سادات به فلسطين اشغالى رفته و با رهبران غاصب و صهيونيستى به مذاكره بپردازد و در سال بعد با وساطت امريكا بين مصر و اسرائيل در كمپ ديويد امريكا صلحى منعقد شد.

اقتصاد مصر بر كشاورزى و صدور نفت و منافع ناشى ازحق عبور كشتى‏ها از كانال سوئز، كمك دول غربى و درآمدهاى ناشى از صنعت توريسم استوار است. محصول مهم كشاورزى آن پنبه است كه 25% اراضى زراعى خود را به آن اختصاص داده است و مرغوبترين پنبه جهان درا ين كشور توليد مى‏شود. مصر بزرگترين توليد كننده برنج در قاره افريقا مى‏باشد. گندم و نيشكر نيز در آن به عمل مى‏آيد. نفت و فسفات و آهن از ذخائر معدنى آن است. صنايع ذوب آهن، فولاد، كشتى‏سازى و توليد آلومينيوم در مصر پيشرفت زيادى نموده و از رونق خوبى برخوردار است.

با وجود موقع جغرافيائى مناسب، منابع آبى فراوان، ذخائر و منابع معدنى و كشاورزى و امكانات مناسب براى توسعه اقتصادى به جهت‏سياست غير اصولى در ده سال اخير، اين كشور دچار ركود اقتصادى شده و بسيارى از مردم در سطح بسيرا نازلى زندگى مى‏كنند. 25% افرادى كه توانايى فعاليت دارند، بيكارند.

مركز حكومت مصر قاهره است كه 15% سكنه مصر را در خود جاى داده و از شهرهاى بسيار قديمى جهان محسوب مى‏شود، 3 بندر مهم و استراتژيك اسكندريه،اسماعيليه و سوئز از ديگر كانونهاى شهرى مصر مى‏باشد.

جمهورى ليبى

جمهورى ليبى با 1759540 كيلومتر مربع در ساحل جنوبى مديترانه و بين دو كشور مصر و الجزاير واقع شده است. و چهارمين كشور پروستعت افريقائى به شمار مى‏آيد. در شمال غربى آن جلگه‏هايى بنام جفارا وجود دارد و بقاياى مواد مذاب آتشفشانى در آن مشاهده مى‏شود. در شمال شرقى آن كوههاى سبز وجود دارد كه از سوى غرب به سوى خليج‏سرت كشيده شده است. قسمت اعظم ليبى بخصوص نواحى جنوبى آن از بيابانها و كويرها پوشانيده شده كه با روش بيولوژيك فعاليتهايى در جهت بيابان زدائى و تثبيت‏شن‏هاى روان آن صورت گرفته است. ⁽¹⁶⁾ نواحى ساحلى شمال آن آب و هواى مديترانه‏اى دارد ولى نقاط داخلى و جنوبى گرم و خشك بوده و ميزان ريزشهاى جوى آن ناچيز مى‏باشد. بالاترين درجه حرارت ثبت‏شده در سايه با 58 درجه سانتى گراد براى ليبى گزارش شده كه از اين لحاظ بين كشورهاى جهان بيشترين دما را بخود اختصاص داده است. همچنين با 4540000 نفر سكنه (در سال 1990م) پائين‏ترين تراكم جمعيت را دارد. ⁽¹⁷⁾ (6/2 نفر) نقاط شهرى و مناطق سرسبز در كمربند ساحلى است. 67% زندگى شهرى دارند و رشد سالانه جمعيت 5/4% است. 98% مردم ليبى مسلمان بوده و از نژاد سامى و بربرند. زبان رسمى عربى است ولى در روستاها و نقاط دورافتاده، زبان بربر هم رواج دارد. مركز حكومت ليبى، بندر پريپولى است كه در شمال غربى آن و بر ساحل مديترانه واقع شده است.

ليبى در طول قرون و اعصار هميشه مورد تهاجم بيگانگان قرار داشته است. در ازمنه گذشته روميان و يونانيان آن را تحت‏سلطه خود درآورده بودند. در قرن ششم ميلادى ناحيه ساحلى ليبى جزو امپراطورى بيزانس (روم شرقى) گرديد. سپس اعراب مسلمان و اسپانيائى‏ها و تا آغاز جنگ جهانى اول دولت مقتدر عثمانى آن را در اختيار داشت. با افول دولت اسلامى عثمانى، ليبى مستعمره ايتاليا شد و در جنگ جهانى دوم با شكست ايتاليا، ارتش آن ناگزير شد كه از اين سرزمين خارج شود; سپس ليبى تحت نظارت فرانسه و انگليس درآمد و سرانجام در سال 1951م با نظارت سازمان ملل متحد به استقلال رسيد. با رهايى از چنگال استعمار، ليبى به صورت پادشاهى اداره مى‏شد تا اينكه در سال 1969م با كودتايى بدون خونريزى شاه ادريس (پادشاه وقت) توسط افسران جوان از سلطنت‏خلع شد و سرهنگ معمر القذافى به رهبرى ليبى رسيد.

اسلام در قرن هفتم ميلادى (قرن اول هجرى) بعد از مصر به ليبى راه يافت كه بربرهاى ساكن ليبى به سرعت جذب اين آئين شدند و در فتح بزرگ مسلمانان كه منجر به تصرف اندلس شد جزو ارتش مسلمانان بودند. در عهد عباسيان از سوى هارون الرشيد خليفه عباسى فردى بنام ابراهيم بن اغلب به عنوان حاكم ليبى انتخاب شد كه وى نوعى حكومت بودن وابستگى به بغداد را در ليبى بنيان نهاد.

مسلمانان اين كشور در هنگام نفوذ استعمار ليبى به مبارزه‏اى تمام عيار دست زده و عمرمختار از سرداران ليبى در استان شرقى رهبرى قيام مردم را به عهده داشت كه سرانجام دستگير و به دار آويخته شد.

در سال 1973م قذافى كه فود را تابع جمال عبدالناصر معرفى مى‏نمود با شعار نه شرقى و نه غربى به انقلاب فرهنگى دست زد تا از اين طريق نظام حكومتى بر اساس تعليمات قرآن را بنا نهاده و ايدئولوژى اسلامى را جايگزين سرمايه‏دارى غرب و سوسياليزم شرق كند اما قذافى در عمل گرچه رابطه با غرب را كنار گذاشت ولى با بلوك شرق و در راس آن با شوروى روابط حسنه‏اى را برقرار نمود. ليبى براى وحدت جهان عرب تلاشهايى بكار برد ولى بجايى نرسيد و پس از آن تلاش سياسى خود را در جهت‏حمايت از جنبشهاى آزادى بخش جهان بويژه جنبش آزادى بخش فلسطين معطوف داشت و پس از امضاى قرار داد كمپ ديويد توسط سادات، ليبى باتفاق الجزاير، يمن جنوبى، سوريه و سازمان آزادى بخش فلسطين «جبهه پايدارى اعراب‏» را تشكيل داد. ليبى حمايت‏خود را از انقلاب اسلامى ايران اعلام نمود و با ايران بر روابط حسنه‏اى برقرار كرده و عراق را به خاطر جنگ تحميلى محكوم نمود و روابط خود را با عراق محدود ساخت. يكى از مقامات سياسى ليبى گفت:

«ما به زودى ارتش اسلامى را جهت آزادسازى سرزمينهاى اشغالى درفلسطين تشكيل خواهيم داد و انشاءالله ايران پيشگام براى تشكيل اين سپاه خواهد بود.»

كشور ليبى تا قبل از كشف نفت، جزو فقيرترين ملل جهان محسوب مى‏گرديد.

نفت در سال 1959م درآن كشف شد كه درآمد سرانه را از سال 1959م كه 35 دلار بود به 250 دلار در سال 1961م رسانيد. ⁽¹⁸⁾ توليد نفت اين كشور از 180 هزار بشكه در سال 1962م به 3/3 ميليون بشكه در سال 1970م بالغ گرديد. ليبى و ساير كشورهاى عضو اوپك در اوايل دهه 1970م بدون واهمه از تهديد غرب و بدون توجه به مقاومت‏شديد كشورهاى صنعتى بزرگ، موفق به افزايش قيمت نفت صادارتى شدند و تنها اقدام مهم غرب در مقابل اين حركت، آژانس بين‏المللى انرژى بود كه در سال 1974م به پيشنهاد هنرى كسينجر به منظور تنظيم قيمت نفت تاسيس شد. ⁽¹⁹⁾

در طول دهه 1950م تعدادى صنايع كوچك با كمك سازمان ملل در ليبى احداث شد پس از افزايش درآمد ليبى توسط نفت، اين كشور در جهت توسعه صنايع بزرگ و امور رفاهى و اجتماعى كوشيد و صنايع ذوب آهن، پتروشيمى و آلومينيوم را بنيان نهاد. ليبى با كمبود كارشناس و متخصص بومى روبروست و از اين لحاظ قريب به يك ميليون نفر كارگر و كارشناس خارجى در آن مشغول كارند. با وجود محدوديت اراضى حاصلخيز و اينكه صرفا 5/1% زمين آن قابل كشت است در توسعه آبيارى و تقويت‏خاك كوشيده و توانسته در اين مورد به موفقيتهايى دست‏يابد و هم اكنون بالاترين ميزان نيروى كار كشور در بخش كشاورزى هستند. ⁽²⁰⁾ واحد پول آن دينار ليبى (LD) و برابر هزار درهم است.

ليبى به دليل تحريم شوراى امنيت، هم اكنون در انزواى سياسى و در حالتى از تحريم اقتصادى به سر مى‏برد و حتى كشورهاى عربى هم بدو پشت كرده و احساس مى‏شود كه اين كشور اسلامى در محاق شديد سياسى تبليغاتى و حتى نظامى غرب قرار گرفته و مشكلات عديده‏اى را برايش فراهم نموده‏اند.