تبار

خاندان ملا فتح‏الله را نمازى مى‏خوانند، زيرا يكى از اجداد ايشان -كه حاج محمدعلى نام داشت - به تقوا و پرهيزكارى معروف بود و آنچه‏در زندگى او مى‏درخشيد نماز خواندن بسيار بود. به نمازهاى واجب‏اهميت ويژه‏اى مى‏داد و به نمازهاى مستحب عشق مى‏ورزيد و چون‏بسيار نماز مى‏خواند به حاج محمدعلى نمازى مشهور شد ⁽¹⁾ و بعد از آن،فرزندانش نيز به همين لقب خوانده شدند. ⁽²⁾ .

خاندان نمازى در شيراز سكونت داشتند تا اين كه محمدجواد، پدرفتح‏الله به اصفهان رفت. او تاجرى متدين و باتقوا بود و سه فرزند پسرداشت كه يكى از آنان به «طريقت‏» و ديگرى به «حقيقت‏» مشهور بود.طريقت در راه تصوف قدم نهاد و حقيقت از اصفهان به حجاز كوچ كرد ودر آن جا ساكن شد. ⁽³⁾ سومين فرزند خانواده، فتح‏الله بود كه اين اوراق‏درباره اوست. ⁽⁴⁾ .

گل در زمستان

روز بسيار سردى بود، درختان و درختچه‏ها در برابر سوزش بادى كه‏مى‏وزيد، به خود مى‏لرزيدند. خورشيد در دورترين نقطه ايستاده و به‏شهر اصفهان چشم دوخته بود و بازتاب نور خود را بر برف‏ها نظاره‏مى‏كرد. مردم شهر هم خسته از سرماى زمستان انتظار بهار را مى‏كشيدند.در اين ميان در بهمن 1228 (12 ربيع‏الاول 1266) ⁽⁵⁾ شكوفا شدن گلى درخانه محمدجواد، آمدن بهار را نويد داد. ⁽⁶⁾ پدر، او را فتح‏الله ناميد. درفضيلت و تقواى مادر فتح‏الله همين بس كه فرزندش را هيچ گاه بدون وضوشير نداد. ⁽⁷⁾ فتح‏الله در دامان مادرى چنين پاك دامن و بافضيلت و پدرى‏چنان باايمان كه لحظه‏اى از تربيت فرزندانش غافل نمى‏شد، رشد كرد. اودوران بازى‏هاى كودكانه را سپرى كرد و همچون ديگر نوباوگان به كلاس‏قرآن و علوم اسلامى گام نهاد و سپس راهى حوزه علميه اصفهان شد.

هوش و ذكاوت خدادادى و پشتكار فراوان فتح‏الله، دست در دست‏يكديگر، موجب شد تا او بتواند با سرعت، مقدمات علوم اسلامى رافراگرفته و در حوزه فقه و اصول بزرگان مدارس علميه، زانوى ادب به‏زمين زند. از استادان او در اين دوره مى‏توان به افراد ذيل اشاره كرد:

1 . آية‏الله ملاحيدرعلى اصفهانى.

2 . آية‏الله ملاعبدالجواد خراسانى ⁽⁸⁾ .

3 . آية‏الله ملااحمد سبزوارى.

4 . آية‏الله ملامحمدصادق تنكابنى.

5 . آية‏الله محمدباقر، فرزند آية‏الله محمدتقى اصفهانى ⁽⁹⁾ .

6 . آية‏الله سيدحسن مدرس ⁽¹⁰⁾ .

7 . آية‏الله شيخ حسين على تويسركانى ⁽¹¹⁾ .

8 . آية‏الله ملامحمدتقى هروى ⁽¹²⁾ .

هرچند حضور در درس بهترين اساتيد حوزه علميه اصفهان موجب‏رشد و پيشرفت وى در كسب معارف و علوم اسلامى گشت، اما نتوانست‏تشنگى او را در كسب دانش فرونشاند.

دل آرام در بر دل آرام جوى.

لب از تشنگى خشك بر طرف جوى.

او به دنبال گمشده خويش مى‏گشت و از اين رو ديار خود را ترك كردو رو به سوى مشهد مقدس نهاد. در مشهد پس از كمى استراحت‏به‏زيارت مولا و امام خود پرداخت و آن گاه كه از ابراز ارادت به امام‏هشتم‏عليه السلام و استمداد از آن حضرت فارغ شد، به طرف مدرسه‏هاى علميه‏روى آورد.

مشهد مقدس حوزه علميه پررونقى داشت و طلاب و دانشجويان‏بسيار در آن به تحصيل اشتغال داشتند. شيخ فتح‏الله نيز چون يكى از صدهادانشور به تحصيل پرداخت. ابتدا كسى اين طلبه از گرد راه رسيده‏اصفهانى را نمى‏شناخت، ولى با گذشت زمانى كوتاه با مباحثات علمى‏اى‏كه بين او و اساتيد حوزه علميه روى داد، دانش فتح‏الله تابيدن گرفت. او درمشهد در محضر اساتيد برجسته‏اى چون: آية‏الله حاج ميرزا نصرالله‏مدرس، آية‏الله حاج شيخ محمدرحيم بروجردى و آية‏الله سيدمرتضى‏يزدى حاضر مى‏شد و از خرمن دانش آنان خوشه مى‏چيد.

به سوى ديار

شيخ فتح‏الله پس از مدتى درنگ در مشهد و استفاده فراوان از حوزه‏آن شهر، آهنگ مراجعت‏به اصفهان نمود. اينك او از تحصيل علوم دينى‏بهره بسيار برده و در درياهاى بى‏كران علوم اسلامى شنا كرده بود و چون‏غواصى ماهر آماده بود دست ديگر نوآموزان را گرفته و بدان‏ها غواصى‏را بياموزد. شيخ شريعت در اصفهان به تدريس اشتغال ورزيد. دقت‏نظر واستحكام بيان او تعجب و تحسين دانشوران حوزه علميه اصفهان رابرانگيخت.

به سوى كوى يار

با آن كه هنوز دهه سوم عمر شيخ شريعت‏به پايان نرسيده بود، اويكى از عالمان بزرگ اصفهان به‏شمار مى‏رفت و عده زيادى در حلقه‏درس او شركت مى كردند، اما آيا او به اين مقدار قناعت نموده و دراصفهان رحل اقامت افكند؟ هرگز.

او هنوز به دنبال گم‏شده خود مى‏گشت و علم رسمى را سربه سر قيل‏و قال مى‏دانست و به دنبال كيفيت و حال بود. ⁽¹³⁾ او به دنبال افرادى بود كه به‏گوشه چشمى خاك را كيميا مى‏كنند. ⁽¹⁴⁾ و از اين رو به عشق زيارت امامان‏معصوم‏عليهم السلام در عتبات و حضور در درس بزرگان حوزه علميه، راهى‏عراق گرديد و در سال 1295قمرى وارد نجف اشرف شد.

او در نجف در درس آية‏الله‏العظمى حاج شيخ محمدحسين كاظمينى‏و آية‏الله‏العظمى حاج ميرزا حبيب‏الله رشتى حاضر مى‏شد و به علاوه، خودنيز مجلس درس مهمى تشكيل داد كه بسيارى از فضلاى حوزه نجف درآن شركت مى‏كردند. ⁽¹⁵⁾ روح آية‏الله‏العظمى كاظمينى در سال 1308قمرى‏به سوى ملكوت پركشيد و از آن پس تا پنج‏سال آية‏الله رشتى، تنها استادشيخ شريعت‏بود تا اين كه در 1312قمرى ايشان نيز بدرود حيات گفت وشاگردان اين دو استاد بزرگ به طرف آيت‏حق، شريعت اصفهانى روى‏آوردند و از آن پس، شيخ‏الشريعه در زمره اساتيد انگشت‏شمار و ممتازحوزه علميه نجف اشرف درآمد كه در كنار آية‏الله آخوند خراسانى وآية‏الله سيدكاظم يزدى چون خورشيد مى‏درخشيد.

شوق كعبه

بر لب كوثرم اى دوست ولى تشنه‏لبم.

در كنار منى از هجر تو در تاب و تبم ⁽¹⁶⁾ .

سال 1313قمرى يكى از بهترين سال‏هاى عمر استاد به شمارمى‏رفت; زيرا در اين سال به شوق ديدار معشوق، رو به سوى خانه معبودنهاد. ⁽¹⁷⁾ او مى‏دانست تا همه چيز انسان براى خدا نباشد، هيچ نخواهد شد وهرچند صدها نفر از طلاب علوم دينى گرد او جمع شده و به بالاترين‏درجه علمى رسيده باشد، باز مشكل انسان حل نخواهد شد. او نيك‏مى‏دانست كه:

اسفار و شفاى ابن سينا نگشود.

با آن همه جرو بحث‏ها مشكل ما ⁽¹⁸⁾ .

و مى‏دانست كه:

العلم هوالحجاب الاكبر.

شيخ شريعت از شيخ بهائى آموخته بود كه:

علم آن باشد كه بنمايد رهت.

علم آن باشد كه سازد آگهت.

علم آن باشد كه بشناسى به وى.

لطف و صنع قادر قيوم و حى.

و از اين‏رو براى يافتن علمى كه نور است و خداوند در قلب هر كس‏كه بخواهد مى‏افكند راهى بيت‏الله الحرام شد. اين سفر كه اولين حج‏شريعت‏بود با اخلاص كامل همراه بود. او خود را سرباز مى‏دانست وخيلى دوست داشت در اين سفر بتواند به ديدار فرمانده‏اش نايل شود.

كوه‏ها و دره‏هاى مكه و منى شاهد بودند كه چگونه عاشقى شيداقطره‏هاى در بر گونه‏اش مى‏غلتد و در كنار زمزم به زبان حال زمزمه مى‏كند:

«آقاى من! اى زاده مصطفى، فرزند على مرتضى، گل بوستان فاطمه‏زهرا! كاش مى‏دانستم تو كجايى؟

ز عشقت‏سوختم اى جان كجايى.

بماندم بى‏سر و سامان كجايى.

اى كاش جاى تو را مى‏دانستم و مى‏دانستم كه كجا و در چه زمانى‏دل‏ها به تو آرام مى‏گيرد.

هزاران درد دل دارم من از تو.

ندارم درد را درمان كجايى.

مولاى من! براى عاشق سخت است كه ديگران را ببيند اما جمال‏محبوبش از نظرش پنهان باشد. آقاى من! تو آن حقيقت پنهانى كه از مادور نيستى ⁽¹⁹⁾ اما ما لياقت ديدار تو را نداريم.».

ز پيدايى خود پنهان بماندى.

چنين پيدا چنين پنهان كجايى.

چو تو حيران خود را دست‏گيرى.

ز پا افتاده‏ام حيران كجايى.

شيخ شريعت تنها زاهد و عابد نبود كه خود در گوشه‏اى خزيده، دعابخواند و با مردم كارى نداشته باشد، بلكه از عالمان بيدارى بود كه در فكراصلاح و هدايت جامعه بشرى هستند. او در مدت اقامت در مكه، در جمع‏علماى بزرگ آن ديار حاضر شده و با آنان به گفتگو و مباحثه مى‏پرداخت‏و با زبانى كه در دفاع از حق، شمشير مالك اشتر را مى‏ماند، از مذهب شيعه‏دفاع مى‏كرد.

عده‏اى تصور مى‏كردند كه چون او يك عالم شيعه است از مسائل‏اهل‏سنت آگاهى چندانى ندارد، اما آنگاه كه احاطه و آگاهى ايشان را ازفقه، حديث، كلام، اصول و رجال اهل سنت مى‏ديدند، انگشت تعجب به‏دندان مى‏گزيدند. ⁽²⁰⁾ آگاهى كافى و دورانديشى آية‏الله شريعت دست‏به‏دست هم داده و باعث‏شده بود ديگر مسلمانان و علماى آن‏ها نسبت‏به‏مذهب تشيع ديدى صحيح پيدا كنند و راه براى وحدت هرچه بيشترمسلمانان هموار شود.

از شيرين‏ترين لحظات عمر شريعت هنگامى بود كه وارد شهرپيامبرصلى الله عليه وآله وسلم شد. او در مدينه پس از زيارت قبر رسول‏خداصلى الله عليه وآله وسلم به‏طرف‏بقيع حركت كرد. در آن زمان هنوز ضريح و بارگاه امامان در بقيع به‏دست وهابيان تخريب نشده بود و گنبد و ضريح چهار امام شيعه كه دركنار يكديگر قرار داشتند ⁽²¹⁾ چشم‏ها را خيره مى‏نمود و بر شكوه بقيع‏مى‏افزود.

چند قدم آن طرف‏تر قبر عباس، عموى پيامبرصلى الله عليه وآله وسلم و در كنار آن‏بيت‏الاحزان حضرت فاطمه‏عليها السلام قرار داشت. وه! چه قدر دردآور بود اين‏خانه اندوه. مدينه براى او يادآور خاطرات تلخ و شيرين فراوان بود.هنگامى كه از منطقه خندق كه محل رويارويى على‏عليه السلام با عمروبن عبدودبود مى‏گذشت، غرورى مقدس سراپاى وجودش را فرا مى‏گرفت وآن گاه كه از كنار خانه رسول خداصلى الله عليه وآله عبور مى‏كرد به ياد مى‏آورد كه‏نصف اين اتاق كوچك رسول خداصلى الله عليه وآله وسلم فرش نداشت. گاهى هم به‏طرف خانه امام صادق‏عليه السلام مى‏رفت ⁽²²⁾ و آن گاه كه از كوچه‏هاى باريك وپرپيچ و خم محله بنى‏هاشم مى‏گذشت، داغ دلش تازه مى‏شد. به يادغربت و تنهايى اميرمؤمنان على‏عليه السلام مى‏افتاد كه چگونه دشمنان به خانه‏كوچكش حمله كردند و... و به ياد او و فاطمه و محسن مظلوم، اشك برگونه‏هايش مى‏غلتيد.

قبله دل

سفر معنوى و روحانى حج‏به پايان رسيد و با بازگشت كاروان به عراق‏پروانه‏هاى فضيلت و معرفت، دور شمع يت‏حق به چرخش درآمدند كه‏در ذيل به درس‏هاى آن فرزانه در حوزه نجف نظرى مى‏افكنيم:

1 . خارج فقه و اصول: تعداد شاگردانى كه در اين دو درس شركت‏مى‏كردند به صدها نفر مى‏رسيد كه تنها آية‏الله العظمى مرعشى نام حدودصدتن از مجتهدان آنان را ذكر كرده است. ⁽²³⁾ .

2 . رجال: بسيارى از دانشمندان معتقدند درس رجال ايشان از بهترين‏درس‏هاى حوزه نجف بود، چنان كه آية‏الله شيخ آغابزرگ تهرانى كه خوداز پرورش‏يافتگان مكتب شريعت است مى‏نويسد:

«او جامع فنون بود و در علوم رجال و حديث - بعد از استاد ما علامه‏نورى - از اساتيدى كه من آنان را درك كرده‏ام استادتر بود و حاشيه‏هايى‏كه او بر كتاب‏هاى رجالى نوشته است، اگر جمع‏آورى و تدوين گردد خودكتابى مستقل خواهد شد.» ⁽²⁴⁾ .

3 . علوم قرآنى: يكى ديگر از امتيازاتى كه شيخ‏الشريعه داشت اطلاعات‏وسيع و دانش گسترده او در علوم قرآن، اعم از تجويد، تفسير، اختلاف‏قرائت‏ها و... بود كه او را از ديگر علماى معاصرش ممتاز مى‏نمود. ⁽²⁵⁾ .

وى در اين‏باره كتاب مستقلى تاليف نموده كه در بخش تاليفات ايشان‏بدان اشاره مى‏شود; چنان كه درس تفسير او يكى از درس‏هاى مشهور بود.

4 . درس خلافيات: استاد به شاگردانش قول داده بود كه هرگاه فرصتى‏پيش آيد براى آنان درسى تدريس كند كه تا آن روز در حوزه علميه‏مرسوم نبوده است و بعد از آن هم كسى آن را پى‏نگرفت. چگونگى درس‏را يكى از شاگردانش اين گونه بيان مى كند:

استاد به ما قول داده بود كه اگر روزگارى فرصتى دست دهد، بعضى ازمسائل فقهى‏اى را مطرح كند كه از يك فقيه، در باره هر يك از آن مسائل،چند فتوا و راى صادر شده است; چه اين اختلاف فتوا در يك كتاب آن‏فقيه مطرح شده باشد و چه در چند كتاب. استاد به وعده خود عمل كرد وآن گاه كه يكى از نظريات مجتهدى را بيان مى‏كرد دليل‏هاى آن فتوا وسپس علت اختلاف فتواى آن فقيه را نيز بيان مى‏نمود. عده زيادى ازدانش‏پژوهان اين درس را مى‏نوشتند كه به درس خلافيات مشهور شده بودو دانشمندان از اطلاعات وسيع و تحقيقات دامنه‏دار ايشان در فقه تعجب‏مى‏كردند. ⁽²⁶⁾ .

5 . فلسفه و كلام: مهارت استاد در تدريس فلسفه و كلام از فقه و اصول‏ايشان كم‏تر نبود. افراد بسيارى از اين دو درس فارغ‏التحصيل شدند كه هركدام ستاره درخشانى بر تارك حوزه علميه شدند. آية‏الله شيخ عبدالكريم‏زنجانى، يكى از شاگردان اين درس مى‏گفت:

«آية‏الله شريعت‏بحث امر بين الامرين ⁽²⁷⁾ را دو ماه در نجف تدريس‏مى‏نمود». ⁽²⁸⁾ .

استاد شريعت اصفهانى به جز درس‏هايى كه هر روز در حوزه علميه‏تدريس مى‏نمود، جمعه‏ها منبر مى‏رفت و چون خطيبى توانا به موعظه‏مردم مى‏پرداخت و هرچند جلسه عمومى بود اما ايشان با مهارت خاصى‏بحث را به گونه‏اى تنظيم مى‏كرد كه طلاب و روحانيان نيز از آن بهره‏مندشوند. در اين جلسات اخلاقى و علمى، بسيارى از طلاب جوان حوزه‏علميه، در كنار مردم شركت داشتند كه بعدها بسيارى از آنان در زمره‏مراجع تقليد درآمدند.

ايشان علاوه بر علومى كه از آن سخن رفت‏به طب و رياضيات نيزپرداخته بود. روزى بيمار شد و اطرافيان پزشكى را بر بالينش حاضركردند. او به هنگام سخن گفتن درباره بيمارى خود از كتاب قانون‏بوعلى‏سينا مطلبى بيان كرد. پزشك معالج كه تصور نمى‏كرد يك روحانى‏هم از علوم پزشكى چيزى بداند گمان كرد چون مريض، نوع بيمارى خودرا مى‏دانسته، آن قسمت از كتاب قانون را مطالعه كرده است، اما درگفتگوهاى بيشتر معلوم شد كه ايشان كتاب قانون را به دقت مطالعه كرده وبيشتر مطالب آن را به خاطر سپرده است. ⁽²⁹⁾