مكتب بغداد

دست تقدير اين گونه اقتضا كرد كه از آوازه حوزه علميه قم و رى، كه‏در قرن سوم و چهارم هجرى به علت وجود چهره‏هاى فقيه و محدثان‏بنام، از رونق فراوانى برخوردار بود، كاسته شود و از اين پس اين آوازه وشهرت پايگاه فرهنگى شيعه به بغداد منتقل گردد.

در قرن پنجم هجرى مكتب بغداد درخشيد و محققان و دانش پژوهان‏و دوستداران اهل‏بيت عصمت و طهارت‏عليهم السلام به سوى آن مجذوب‏شدند. اين تغيير بدين سبب بود كه از سويى حاكمان آل بويه كه شيعه ودوستدار فرهنگ و دانش بودند در اواخر قرن چهارم سيطره حكومتشان‏را تا عراق گسترش دادند و بر پايتخت عباسيان مسلط شدند. خلفاى‏عباسى نيز بر حكومت آنان گردن نهاده، با وجود بويهيان دچار ضعف‏گرديدند و چندان چيرگى بر شيعيان و بغداد نداشتند و از ديگرسوشخصيت‏هاى فقهى و عالمان بزرگ ظهور كردند و اين فرصتى شد كه‏شيعيان نفسى بكشند و در مجامع و نشست‏هاى علمى، سخن از دانش‏ها ومعارف بر اساس مذهب اهل‏بيت‏به ميان آورند. دانشوران و محققان‏سختكوشى كه مثل شيخ مفيد، سيد رضى، سيدمرتضى و شيخ طوسى درنهضت فكرى و حيات فقه شيعه نقش محورى داشتند.

مدرسه اهل‏بيت‏عليهم السلام

در محيط فرهنگى بغداد مدارس بسيارى وجود داشت و دانشمندان‏مذاهب مختلف هر كدام براى خويش حوزه درسى فراهم كرده بودند وباب بحث و استدلال و مناظرات علمى باز بود. خانه هر دانشمند و فقيهى‏كلاس درس و آموزشگاهى بود كه شيفتگان و علاقه‏مندان به علم و ادب‏را به خود جذب مى‏كرد.

بيش از هر مدرسه‏اى، مدرسه «اهل بيت‏» در محله شيعه‏نشين كرخ‏بغداد زبانزد بود و آوازه جهانى داشت. وجود دانشمندان بزرگ و صالح‏در اين مدرسه موجب گشته بود تا عميق‏ترين و دقيق‏ترين مباحث علمى ودينى در آن رواج داشته باشد. آنان با نبوغ فكرى و ابتكارات خودشيوه‏هاى نوينى را در تدريس و استدلال علمى گشوده بودند. همين‏ويژگى‏هاى برجسته و ممتاز باعث جذب طلاب و علاقه‏مندان به سوى‏مدرسه اهل‏بيت‏شد. دانش‏پژوهان پروانه‏وار به گرد آن جمع شده وتشنگان از آبشخور زلال اخبار و سخنان خاندان رسالت‏سيراب مى‏شدند. ⁽¹⁾ .

نجاشى از كودكى وارد اين محيط فرهنگى و مدرسه غنى و پرآوازه‏شد و به دنبال گمشده خويش، فضايل، كرامت‏هاى انسانى و علم حديث‏مى‏گشت. براى رسيدن به اين هدف، با مردان و فرزانگانى آشنا شد كه‏خويشتن را به تقوا و شب زنده‏دارى آراسته بودند و از ابرار و محدثان‏بزرگ به شمار مى‏آمدند.

وى در خردسالى با فرزندان علماى بنام و بى‏نظير دوست و صميمى‏مى‏گشت و همراه آنان به محضر بزرگان مى‏رفت. از نزديك مطالب‏زيادى را مى‏شنيد و گفتار و سخنانشان در ذهن پاك او نقش مى‏بست. او به‏منزل هارون‏بن‏موسى تلعكبرى كه از چهره‏هاى برجسته شيعه و محدث‏بلند مرتبه‏اى بود رفت و آمد داشت و با فرزند اين استاد بزرگ رفيق بود.نجاشى در اين باره مى‏گويد:

«ابومحمد هارون‏بن موسى تلعكبرى از بنى‏شيبان و از شخصيت‏هاى‏درخشان در بين اصحاب ما است. راست گفتار و مورد اعتماد محدثان‏بود و كسى بر او خرده نگرفت. وى صاحب چند كتاب و از جمله،كتاب الجوامع در علوم دين است. من با فرزندش، ابوجعفر در منزل اين‏استاد حضور مى‏يافتيم و مى‏ديديم كه دانشمندان از محضرش استفاده‏مى‏كردند.». ⁽²⁾ .

هنوز سيزده بهار از طلوع ستاره بغداد نگذشته بود كه هارون‏بن‏موسى‏تلعكبرى در سال 385قمرى، از دنيا رفت و غبار اين حادثه غم‏انگيز درذهن نجاشى تا آخر عمر باقى ماند. ⁽³⁾ .

با بزرگان

بى‏شك نقش استادان آگاه به حديث و مطلع از زندگى شخصيت‏هاى‏ناقل حديث، در زندگى علمى كسى كه بخواهد در فن و رشته شناخت‏راويان اخبار مهارت و تخصص لازم را به دست‏بياورد بسيار مهم وحياتى است; چون اين رشته از علوم اسلامى، مبتنى بر شنيدنى‏هاى زياداست و مراجعه به اساتيد بزرگ اين فن را مى‏طلبد.

نجاشى نيز بيش از هر علمى در دانش رجال و راويان حديث مهارت‏پيدا كرد و براى كسب مهارت در اين فن از خرمن اساتيد بسيارى‏خوشه‏چيد و شاگردى دانشمندان بزرگى را نمود و از دست مبارك آنان به‏دريافت اجازه نقل روايت مفتخر شد كه ما به اختصار از آن بزرگان نام‏مى‏بريم:

1- على‏بن‏احمدبن‏عباس نجاشى (پدر نجاشى). نجاشى از نوباوگى‏زير نظر پدر تربيت‏شد و از محضرش بهره برد. على‏بن‏احمد از علما ومحدثان بغداد است كه در درس ابن بابويه قمى (شيخ صدوق متوفى‏381ق.) حاضر شد و از او استفاده كرد و مطالب زيادى را شنيد. نجاشى‏تعدادى از كتاب‏هاى شيخ صدوق را نزد پدرش خوانده است. وى در اين‏باره مى‏نويسد:

«بعضى از كتاب‏هاى شيخ صدوق را نزد پدرم - كه رحمت‏خدا بر اوباد - خواندم و به من اجازه نقل تمام اين كتاب‏ها را كه در بغداد از اوشنيده بود، داد.». ⁽⁴⁾ .

2- احمدبن‏محمدبن عمران(305 - 396). كنيه وى ابوالحسن ومعروف به «ابن‏جندى‏» است. علامه حلى گرچه تصريح به وثاقت اين‏دانشمند نمى‏كند ولى او را در شمار كسانى نام مى‏برد كه به روايات آن‏هااعتماد مى‏شود. ⁽⁵⁾ .

نجاشى به واسطه اين استاد روايت‏هاى زيادى نقل مى‏كند و درباره اومى‏نويسد:

«احمد بن محمد، معروف به ابن‏جندى استاد ما است و در زمان خويش‏ما را از اساتيد اجازه قرار داد كه از طريق او از اساتيد بزرگ روايت نقل‏كنم و نيز به ديگران چنين اجازه‏اى را دهم. كتاب الانواع كه كتاب بزرگى‏است از او است و اين كتاب را نزدش خواندم. كتاب‏هاى الرواة والفلج،خط، غيبت، عقلاءالمجانين، هواتف، العين والورق و فضايل‏الجماعه‏به قلم او نوشته شده است.». ⁽⁶⁾ .

3- احمدبن‏محمدبن‏موسى(324 - 409). ابوالحسن احمد معروف به‏ابن‏صلت اهوازى دانشمندى شايسته و نيكوكار و از استادان اجازه نجاشى‏است كه از او روايت نقل مى‏كند. او در بغداد متولد شد و در همان جا ازدنيا رفت. وى يكى از اساتيد شيخ طوسى نيز بوده است. ⁽⁷⁾ .

4- ابوعبدالله احمدبن‏عبدالواحدبن احمد بزاز (330 - 423). وى‏معروف به «ابن عبدون‏» يا «ابن حاشر» است. علامه حلى به وثاقت اوتصريح نمى‏كند، ولى در شمار كسانى ذكر مى‏كند كه به روايت آن‏هااعتماد مى‏شود و يكى از استادان شيخ طوسى است. ⁽⁸⁾ .

نجاشى درباره اين استادش مى‏نويسد:

«ابوعبدالله احمد، معروف به ابن‏عبدون، استاد ما و دانشمندى‏بلندمرتبه بود. كتاب‏هايى از جمله: اخبار سيدبن‏محمد، تاريخ، تفسيرخطبه فاطمه زهرا(س)، عمل‏الجمعه، حديثين‏المختلفين و... از اواست. در ادبيات قوى بود و كتاب‏هاى ادبيات را نزد اساتيد بزرگ اين‏علم خواند.». ⁽⁹⁾ .

5- احمد بن على بن عباس سيرافى ⁽¹⁰⁾ معروف به ابن نوح سيرافى فقيه ومحدث آگاه كه در حديث و وايت‏بصيرت و تخصص ويژه‏اى داشت. ⁽¹¹⁾ .

نجاشى مى‏نويسد:

«من كتاب يحيى‏بن عمران بن على ⁽¹²⁾ را در محضر ابن نوح سيرافى‏خواندم. ⁽¹³⁾ اين دانشمند در بصره منزل داشت. و شخصى مورد اعتماد وفقيه و آگاه به حديث و در نقل روايت، صريح و قاطع بود. وى ازاستادان بزرگ ما است كه از اندوخته‏هايش بهره جستم. كتاب‏هاى‏زيادى به خامه قلم او مزين شده كه معروف‏ترين آن‏ها عبارت است از:المصابيح (در رابطه با كسانى كه از ائمه‏عليهم السلام روايت نقل كرده‏اند)،القاضى بين‏الحديثين‏المختلفين، التعقيب و التعفير و مستوفى‏اخبارالوكلاءالاربعه.». ⁽¹⁴⁾ .

6- ابواسحاق ابراهيم بن مخلد (325 - 410). نجاشى از طريق اين‏استاد با دو واسطه از شاعر شهير شيعى، دعبل خزاعى (متوفى 245ق.)روايت نقل مى‏كند. ⁽¹⁵⁾ .

7- ابوالحسن اسد بن ابراهيم بن كليب (متوفى 400ق.) ⁽¹⁶⁾ .

8- القاضى ابوعبدالله جعفى، از استادان اجازه نجاشى است كه به‏واسطه او از ابان سندى بن محمد ⁽¹⁷⁾ روايت نقل مى‏كند. ⁽¹⁸⁾ .

9- ابوالحسين بن محمد بن ابى سعيد. نجاشى به واسطه اين استادش ازوهيب بن خالد بصرى ⁽¹⁹⁾ روايت نقل مى‏كند. ⁽²⁰⁾ .

10- حسن بن احمد بن ابراهيم (339 - 426). نجاشى از طريق وى ازمحمد بن تميم نهشلى ⁽²¹⁾ روايت نقل مى‏كند. ⁽²²⁾ .

11- حسن بن احمد بن محمد، معروف به ابن هيثم عجلى. وى موردوثوق و از چهره‏هاى سرشناس شيعى است. جدش، محمد هيثم عجلى نيزاز دانشمندان بنام و از شهر رى بوده است. ⁽²³⁾ .

نجاشى درباره اين استادش مى‏نويسد:

«وى ثقه و از چهره‏هاى شناخته شده در بين اصحاب ما است. پدر و جداو مورد اعتماد بودند و همه اهل رى. اين استاد در آخر عمرش در كوفه‏منزل گزيد و من در آن‏جا او را زيارت كردم. كتاب‏هاى المثانى و الجامع‏از او است.». ⁽²⁴⁾ .

12- حسن بن محمد بن يحيى فحام (متوفى 408ق.). گرچه مذهب‏شافعى داشته ولى شخص مورد اعتمادى بوده است. نجاشى از طريق اين‏استاد از ابوموسى عيسى بن احمد بن عيسى ⁽²⁵⁾ روايت نقل مى‏كند. ⁽²⁶⁾ .

13- ابوعبدالله حسين‏بن‏عبيدالله غضائرى (متوفى 411ق.). وى يكى‏از استادان برجسته نجاشى است و علامه حلى درباره او مى‏نويسد:

«حسين‏بن عبيدالله غضائرى، شنيدنى‏هاى زياد دارد و آگاه به زندگى‏راويان حديث است. او به شيخ طوسى و نجاشى اجازه نقل حديث داد». ⁽²⁷⁾ .

نجاشى در ستايش استادش چنين مى‏نويسد:

«ابوعبدالله حسين‏بن‏عبيدالله فرزند ابراهيم غضائرى، از اساتيد مااست. كتاب‏هاى كشف‏التمويه والغمه، التسليم على‏اميرالمؤمنين‏عليه السلام، تذكرالعاقل و تنبيه الغافل در فضيلت علم، عددالائمه‏عليهم السلام، البيان عن حياة الرحمن، النوادر درفقه، مناسك حج،مختصر مناسك حج، يوم‏الغدير، الرد على الغلاة والمفوضه، سجدة‏الشكر، مواطن اميرالمؤمنين‏عليه السلام، كتابى در فضيلت‏بغداد وكتابى در يكى از سخنان مولا على‏عليه السلام از اين دانشمند است.

وى به من اجازه تمام اين كتاب‏ها را و تمام رواياتى كه از استادش نقل‏كرده است داد و در نيمه صفر411 سر بر آستان معبودش نهاد.». ⁽²⁸⁾ .

نجاشى بسيارى از كتاب‏هاى فقها و محدثان بزرگ شيعه را نزد اين‏استاد خوانده است و در اين باره مى‏گويد:

«بيشتر كتاب‏هاى جعفر بن محمد بن قولويه (متوفى 368ق.) را نزداستادم حسين بن عبيدالله غضائرى - رحمت‏خدا بر او باد - خواندم.». ⁽²⁹⁾ .

و در جاى ديگر مى‏گويد:

«كتاب الجامع ⁽³⁰⁾ را نزد غضائرى خواندم. ⁽³¹⁾ و نيز كتاب الكوفه از محمدبن على بن فضل، معروف به سكين را نزد غضائرى خواندم.». ⁽³²⁾ .

و در جاى ديگر مى‏نويسد:

«من و احمد بن حسين(فرزند استادم) كتاب النوادر را نزد پدرش(غضائرى) خوانديم. اين كتاب از احمد بن حسين بن عمر صيقل‏است. وى چهره‏اى سرشناس از محدثان شهر كوفه است كه از امام‏جعفر صادق و امام موسى كاظم‏عليهما السلام روايت نقل مى‏كند.

اين دانشمند كتاب‏هايى دارد كه تنها كتاب النوادر او را مى‏شناسم وبدان دسترسى پيدا كردم، ولى احمد بن حسين مى‏گفت: كتابى نيزدرباره امامت دارد.». ⁽³³⁾ .

14- حسين بن احمد بن موسى. نجاشى از وى و او از جعفربن‏محمدبن قولويه روايت نقل مى‏كند. ⁽³⁴⁾ .

15- حسين‏بن جعفربن محمد مخزومى. نجاشى مى‏نويسد:

«ابوعبدالله حسين‏بن‏جعفر معروف به ابن خمرى استاد شايسته‏اى بودكه در سال 400قمرى، در نجف اشرف به من اجازه روايت از ابوعبدالله‏بوشنجى داد.». ⁽³⁵⁾ .

16- سلامة‏بن ذكاء ابوالخير موصلى. نجاشى از وى و او ازعلى‏بن‏محمد شمشاطى (متوفى 377ق.) كه در زمان خويش دانشمند،اديب و شاعر برجسته‏اى بوده است روايت نقل مى‏كند. ⁽³⁶⁾ .

17- عباس‏بن عمربن عباس نجاشى مى‏نويسد:

«كتاب تفسير و قرائات ⁽³⁷⁾ را كه كتاب بزرگى است نزد ابوالحسن عباس‏بن عمر معروف به ابن‏ابى‏مروان خواندم و او به خط خويش به من اجازه‏روايت داد.». ⁽³⁸⁾ .

ابن‏ابى‏مروان از شاگردان ابن‏بابويه قمى است و از دست مبارك او به‏دريافت اجازه نقل روايت نايل آمده است. ⁽³⁹⁾ .

18- عبدالواحدبن مهدى (318 - 410 ق.). وى از دانشمندان‏اهل‏سنت است كه در شمار اساتيد شيخ طوسى نيز آمده است. ⁽⁴⁰⁾ .

نجاشى مى‏نويسد:

«من كتاب مسند عماربن ياسر را نزد ابوعمر عبدالواحدبن‏مهدى‏خواندم.». ⁽⁴¹⁾ .

19- عبدالسلام‏بن حسين اديب(329 - 405 ق.). ابواحمد، عبدالسلام‏از دانشمندان بغداد است كه در ادبيات مهارت داشته و به فنون قرائات‏قرآن آگاه بوده است. وى به خوبى قرآن را قرائت مى‏كرد و مسؤوليت‏كتابخانه بغداد را به عهده گرفت تا اين كه در 19 محرم 405 سر بر آستان‏معبودش نهاد و در مقبره شونيزى، نزد قبر ابى‏على فارسى دفن گرديد.

نجاشى مى‏نويسد:

«ابواحمد عبدالسلام، استاد ادبيات بود و نوشته‏اى به دست مبارك‏خويش به من داد كه در آن نوشته، اجازه روايت تمام رواياتى را كه ازاستادش احمدبن‏عبدالله دورى شنيده، داده است.». ⁽⁴²⁾ .

«من كتاب مهدى(عج) ⁽⁴³⁾ را نزد اين استادم خواندم.». ⁽⁴⁴⁾ .

20- عبدالله‏بن محمدبن عبدالله، معروف به ابومحمد حذاء دعلجى. ⁽⁴⁵⁾ وى يكى از اساتيدى است كه نجاشى نزدش درس خوانده است، ولى ازاو روايت نقل نمى‏كند. نجاشى مى‏گويد:

«ابومحمد حذاء دعلجى، فقيهى آگاه بود كه نزدش مواريث را خواندم‏و كتاب حج نيز از اين دانشور است.». ⁽⁴⁶⁾ .

21- عثمان‏بن حاتم منتاب. نجاشى مى‏گويد:

«عثمان بن حاتم منتاب تغلبى استاد ما است.». ⁽⁴⁷⁾ .

علامه سيدمحسن امين مى‏نويسد:

«وى يكى از اساتيد نجاشى است و بسيار بعيد است كه با عثمان‏بن‏احمد واسطى يكى باشد.». ⁽⁴⁸⁾ .

22- عثمان‏بن احمد واسطى. وى از اساتيد نجاشى است كه از اومطالب زيادى را شنيده و بهره برده است، ولى روايتى از او نقل نمى‏كند. ⁽⁴⁹⁾ .

23- ابوالحسين‏على‏بن‏احمدبن‏محمد قمى، معروف به ابن‏ابى‏جيد(متوفى 408ق.). نجاشى از وى و او از محمدبن‏حسن‏بن‏وليد و احمدبن‏محمدبن يحيى العطار روايت نقل مى‏كند. ⁽⁵⁰⁾ .

24- ابوالقاسم على‏بن‏شبل‏بن‏اسد. نجاشى از وى روايت نقل مى‏كند ومى‏نويسد:

«كتاب اخبار ابى‏ذر را نزد او خواندم.». ⁽⁵¹⁾ .

25- ابوالحسن محمدبن‏احمد قمى. وى پسرخواهر جعفربن‏قولويه‏است و فرزند فقيه بيداردل، ابوالعباس فامى قمى. نجاشى از وى روايت‏نقل مى‏كند و مى‏گويد:

«اين استاد به دو كتاب زادالمسافر و الامالى كه از پدرش هست‏به ماخبر داد.». ⁽⁵²⁾ .

26- محمدبن‏جعفر اديب، معروف به ابوالحسن تميمى (303-402ق.). وى در ادبيات عرب تخصص داشت و حديث‏شناس خوبى بود.كتاب الموازنه درباره امامت، از اين دانشمند محقق است. نجاشى از اوحديث نقل مى‏كند. ⁽⁵³⁾ .

27- محمدبن عثمان‏بن حسن، معروف به نصيبى معدل. نجاشى از اين‏استادش در مواردى به قاضى‏ابوالحسين محمد ياد مى‏كند و مى‏نويسد:

«عبدالله‏بن على ⁽⁵⁴⁾ از امام رضاعليه السلام حديث نقل مى‏كند. اين دانشمندمحدث داراى نوشته‏اى است كه تمام آن را از امام رضاعليه السلام روايت‏كرده است. من نوشته ايشان را نزد قاضى محمدبن‏عثمان خواندم.». ⁽⁵⁵⁾ .

«من كتاب مارووا من‏الحديث ⁽⁵⁶⁾ را نزد قاضى ابوالحسين‏محمد خواندم‏و از نسخه اصلى آن كتاب نوشتم.» ⁽⁵⁷⁾ .

28 - ابوعبدالله محمدبن‏على‏بن شاذان قزوينى. نجاشى از وى حديث‏نقل مى‏كند. ⁽⁵⁸⁾ .

29- محمدبن على‏بن يعقوب، معروف به ابوالفرج قنائى كاتب. وى‏دانشمند مورد اعتمادى بود. او شنيدنى و نوشته‏هاى زيادى داشت و براى‏دانشوران شيعى نامه مى‏نوشت. در نشست‏هاى علماى شيعه حضور پيدامى‏كرد و مدام با ما بود. كتاب‏هاى عمل‏يوم‏الجمعه، عمل الشهور، معجم‏رجال ابى‏المفضل والتهجد از او است. او به من اجازه تمام كتاب‏هايش راداد. ⁽⁵⁹⁾ .

در محضر مفيد

محمدبن‏محمدبن نعمان در 11 ذى‏قعده سال 336 يا 338 در عكبرا ⁽⁶⁰⁾ متولد شد. وى در زمان كودكى با پدر بزرگوار خويش به بغداد آمد و درخدمت ابوعبدالله، معروف به جعلى كه در دروازه رياح بغداد منزل داشت‏به استفاده علوم مشغول شد. بعد از آن به درس ابوياسر كه در دروازه‏خراسان بغداد به تدريس اشتغال داشت رفت. ابوياسر چون از عهده بحث‏با او بيرون نيامد به محمد گفت: چرا نزد على‏بن‏عيسى رمانى كه از بزرگان‏علماى كلام است درس نمى‏خوانى و از وى بهره‏مند نمى‏شوى؟ در پاسخ‏گفت: او را نمى‏شناسم و كسى را ندارم كه وسيله معرفى من به او گردد.

ابوياسر يكى از شاگردان خود را همراه محمد به خدمت رمانى‏فرستاد. چون مجلس درس استاد شلوغ بود، محمد جلوى در نشست و به‏تدريج كه شاگردان از مجلس برمى‏خاستند، نزديك مى‏رفت و هدفش‏اين بود كه خود را به استاد برساند و مسائلى را يادآور شود.

در نهايت، نزديك رفت و مناظره علمى و انتقادى درباره كسانى كه‏عليه امام عادل خروج كرده و با او جنگ كنند و نيز درباره امامت‏اميرالمؤمنين على‏عليه السلام و طلحه و زبير كه عليه آن حضرت جنگ جمل رابه راه انداختند، بين شاگرد و استاد شروع شد.

آن گاه كه مقام علمى و استعداد و تيزهوشى محمدجوان براى رمانى‏روشن گشت و اشكال و انتقاد وى را پذيرفت، پرسيد تو كيستى و نزد كدام‏يك از علماى شهر درس مى‏خوانى؟

محمد مى‏گويد: خودم را معرفى كردم و گفتم: نزد استاد ابوعبدالله‏جعلى درس مى‏خوانم. گفت: لحظه‏اى درنگ كن و سپس به اندرون خانه‏رفت و نامه‏اى آورد و فرمود: اين نامه را به استاد خود، ابوعبدالله برسان!

گفتم: چشم! نامه را گرفته و نزد استادم بردم. استاد نامه را گشود و به‏خواندن آن مشغول گشت. در حالى كه نامه را مى‏خواند، خنده بر لبانش‏نقش بسته بود. در پايان نامه با خوشحالى گفت: جريان مناظره‏اى را كه درمجلس درس واقع شده نوشته است و سفارش حضرت عالى را به من‏كرده و لقب «مفيد» به تو داده است. ⁽⁶¹⁾ .

شيخ مفيد پيشوا و استاد علماى شيعه، معروف به «ابن معلم‏» بود.زعامت‏شيعيان به او منتهى گرديد و تمام كسانى كه بعد از او آمدند ازمحضرش و از آثار ماندگارش بهره‏ها بردند. در فقه، كلام و حديث،برترى و شهرتش نياز به توصيف ندارد. وى موثق‏ترين و داناترين‏دانشمند زمانش بود و به عنوان چهره خوشفكر شيعى، دقيق، مبتكر دردانش‏ها مطرح بود و از حضور ذهن بسيار بالايى برخوردار بود. حدوددويست كتاب و اثر ماندنى از اين فقيه و محقق ژرفنگر به جاى مانده است‏كه براى استفاده اساتيد و دانش‏پژوهان حوزه‏هاى فرهنگى، به منزله‏دائرة‏المعارف بزرگ اسلامى و شيعى محسوب مى‏شود. ⁽⁶²⁾ .

نجاشى در محضر چنين عالمى ساليان متمادى زانو زد و ازاندوخته‏هاى علمى وى خوشه‏ها چيد و بهره كافى برد. او در ستايش ازاستادش چنين مى‏نويسد:

«بزرگ‏ترين استاد ما است - رضوان الله تعالى عليه - در فقه، كلام،حديث، راست گفتارى و دانش، فضيلت و برترى‏اش مشهورتر از اين‏است كه قلم ناقص ما توصيف وى نمايد.».

آن‏گاه 75 كتاب و رساله در موضوعات مختلف اسلامى كه از او به‏يادگار مانده است نام مى‏برد; نظير: المقنعه، الاركان (در فقه)، الايضاح،الافصاح و الارشاد (در امامت). ⁽⁶³⁾ .

و در جاى ديگر مى‏نويسد:

«بيشتر كتاب‏هاى جعفربن‏محمد قولويه(استاد شيخ مفيد) را نزداستادم شيخ مفيد خواندم.». ⁽⁶⁴⁾ .

«كتاب حسن‏بن على‏بن‏ابى‏عقيل ⁽⁶⁵⁾ را كه معروف به «الكر والفر» درباره‏امامت است، نزد استادم، شيخ مفيد - رحمت‏خدا بر او باد - خواندم. ⁽⁶⁶⁾ ونيز كتاب‏هاى فرزانه شيعى و استاد كلام، اسماعيل‏بن‏على نوبختى، رانزد استادم شيخ مفيد - رحمة‏الله عليه - خواندم.». ⁽⁶⁷⁾ .

سرانجام پس از 77 سال عمر پربار در شب جمعه آخر ماه مبارك‏رمضان سال 413 سر بر آستان معبود نهاد. با درگذشت او شريعت در طول‏تاريخ عزادار گشت و دين و آيين در فراقش گريست.

بغداد در عزايش قيامت‏بر پا كرد و دوست و دشمن در غم فقدان او برسر و سينه زدند. چنين روزى را تا آن موقع شهر بغداد به خود نديده بود.جمعيت انبوهى كه پيشاپيش آنان سيدمرتضى، نجاشى، شيخ طوسى وديگر فقها و علما و دست پروردگان مكتب فقهى و كلامى شيخ مفيدحركت مى‏كردند جسم مطهرش را تشييع كردند و در ميدان اشنان،سيدمرتضى بر او نماز گذارد و در خانه‏اش به خاك سپرده شد. پس از دوسال پيكر پاك او را به كاظمين نزديك قبر امام جوادعليه السلام پايين پاى آن‏حضرت به سمت قبر استادش، ابوالقاسم جعفربن قولويه، منتقل كردند. ⁽⁶⁸⁾ .

مرگ شيخ مفيد و از دست دادن استاد بزرگى چون او، براى نجاشى‏بسيار گران و سنگين بود و با حالت ناباورانه در سوگ استاد نشست. تحمل‏فراق او كه در شخصيت وى نقش مهمى داشت‏سخت‏بود، ولى نجاشى‏دشوارى اين مصيبت را به جان خريد و بعدها اشعارى را كه حضرت‏مهدى(عج) در رثاى نايب و جانشين خود، يعنى شيخ مفيد سرود و نوشته‏آن‏ها را بر روى قبرش ديده‏اند با خود زمزمه مى‏كرد:

صدايى نبود كه خبر مرگ تو را اعلام كند، چون روز فقدانت‏برخاندان رسالت‏بس بزرگ است.

اگر چه در آرامگاه ابدى‏ات پنهان گشتى ولى دانش و توحيد درسينه‏ات جايگاه هميشگى دارد.

قائم آل محمدصلى الله عليه وآله حضرت مهدى(عج) شادمان مى‏شد، هرگاه‏شخص بسيار دانايى چون تو بر كرسى تدريس مى‏نشست و دانش پژوهان‏از محضرت بهره مى‏بردند. ⁽⁶⁹⁾ .

در محضر سيدمرتضى

على بن حسين بن موسى، معروف و ملقب به: «المرتضى‏»،«علم‏الهدى‏» و «ذوالمجدين‏» كه با پنج واسطه، فرزند امام‏موسى‏بن‏جعفرعليه السلام بود، ⁽⁷⁰⁾ پس از درگذشت استادش، شيخ مفيد زعامت وپيشوايى شيعيان را به عهده گرفت.

وى در دانش‏هاى مختلف يگانه عصر خود و در فضل و كرم زبانزدبود و همه دانشمندان در برترى و بزرگوارى او اتفاق نظر داشتند. در علم‏كلام، فقه، اصول فقه، ادبيات، شعر، لغت و ديگر دانش‏ها پيشگام بود وديوان شعرى از او به يادگار مانده است كه مشتمل بر بيست هزار بيت‏است. ⁽⁷¹⁾ .

سيدمرتضى پرچمدار هدايت و مجدد و احياگر اسلام در قرن پنجم‏بود و در عصر خويش منصب نقابت طالبيين را داشت و در علم كلام وادبيات و شعر پيشوا بود. كتابخانه‏اى براى تحقيقات و استفاده خويش و نيزبراى استفاده ديگر محققان و دانش‏پژوهان بنيان‏گذارى كرد كه در آن‏هشتاد هزار جلد كتاب وجود داشت. او بسيارى از اين كتاب‏ها را خوانده‏يا تاليف كرده بود و مطالب آن‏ها را به خاطر داشت. پس از اين‏كه‏سيدمرتضى تعداد زيادى از آن‏ها را به حاكمان و وزراء هديه دادباقى‏مانده كتاب‏ها را سى‏هزار دينار قيمت گذاشتند. ⁽⁷²⁾ .

نجاشى ساليان دراز در محضر درس سيدمرتضى حاضر شد و ازدانش‏ها و روح بلند اين استاد بزرگ، كه تجسم تقوا و پاك رايى بود،بهره‏ها برد. نجاشى گرچه از استادش سيدمرتضى در كتاب ارزشمندش‏«رجال‏» روايتى نقل نمى‏كند ولى به فرموده محقق خوانسارى، نزدسيدمرتضى بيشترين درس را خوانده است. ⁽⁷³⁾ .

نجاشى در ستايش از سيدمرتضى چنين مى‏نويسد:

«ابوالقاسم‏المرتضى، دانش‏هاى زيادى را به دست آورد كه در عصرخويش نظيرش نبود. حديث زيادى شنيده است و شخصيتى كلامى،شاعر و اديب بود. در دانش، دين و دنيا جايگاه و مرتبه بلندى داشت.».

سپس 37 كتاب و رساله در موضوعات مختلف اسلامى كه به خامه‏قلم او تدوين شده است نام مى‏برد كه از جمله آنها است: تفسير سوره‏حمد و بخشى از سوره بقره، الموضح عن جهة اعجازالقرآن،الملخص،الذخيره در اصول دين، الشافى درباره امامت(كه نقد كتاب امامت‏عبدالجباربن‏احمد است و در موضوع خود نظير ندارد.)، المقنع درباره‏غيبت امام زمان(عج)، الخلاف در اصول فقه، امالى در موضوع فقه وتفسير و حديث و شعر و نيز كتاب‏هاى ديگر ومسائلى كه در پاسخ به‏سؤال‏هاى افراد شهرهاى مختلف اسلامى در روزگار خويش نگاشته است. ⁽⁷⁴⁾ .

سيدمرتضى، پرچمدار علم و سياست ⁽⁷⁵⁾ در نيمه اول قرن پنجم هجرى،پس از عمرى پربار و خدمات ارزنده علمى و اجتماعى در ربيع‏الاول سال‏436 در شهر بغداد به جوار حق شتافت و ستاره عمرش افول كرد. مصيبت‏فراق و از دست دادن استاد وارسته و مجتهد و عالم سخت‏كوشى چون‏سيدمرتضى براى نجاشى كه زمان طولانى با او مانوس بوده و از محضر واندوخته‏هاى علمى‏اش خوشه‏ها چيده بسيار سنگين بود ولى چاره‏اى جزصبر و بردبارى نبود. از اين رو خود را مهياى غسل و تدفين استاد كرد.

نجاشى در اين باره مى‏نويسد:

«پس از ارتحال سيدمرتضى - رضوان خدا بر او باد - عهده‏دار غسل‏دادن بدن مطهرش شدم و در اين جهت، ابويعلى محمدبن حسن‏جعفرى ⁽⁷⁶⁾ و سلاربن عبدالعزيز ⁽⁷⁷⁾ با من همكارى مى‏كردند. پس ازغسل، فرزندش بر وى نمازگزارد و در خانه‏اش مدفون گرديد.». ⁽⁷⁸⁾ .

ستارگان كم سو

ابوالعباس نجاشى، دانشمندان و چهره‏هاى شناخته شده علمى ومحدث را كه تخصص و آگاهى‏هاى گسترده‏اى داشتند ملاقات كرده‏است و از اندوخته‏ها و تجربه‏هاى آنان بهره برده است، ولى به سبب اين‏كه خط مشى ثابت فكرى نداشتند و گاهى لغزش‏هايى از نظر اعتقادى ومذهبى از آنان سرمى‏زد، كناره‏گيرى مى‏كرد و مطلبى نيز از آنان روايت‏نمى‏كرد. در اين‏جا به برخى از اين اساتيد نجاشى كه زير ابرهاى تيره‏همچنان پنهان باقى مانده‏اند، اشاره مى‏كنيم:

1- احمدبن محمدبن عبيدالله جوهرى (متوفى 401ق.). وى چون درآخر عمرش تشويش فكرى داشت و اساتيد بزرگ نجاشى، او را ثقه ودرست گفتار نمى‏دانستند، بدين سبب از وى دورى جسته و روايت نقل‏نكرده است. نجاشى مى‏نويسد:

«من اين استاد را زيارت كردم و با من و پدرم دوست‏بود و از او مطالب‏زيادى شنيدم، ولى ديدم استادانم او را تاييد نكردند، دورى جسته وروايت نقل نكردم. او دانشمندى بود كه در ادبيات قوى بود، ذوق‏شعرى و خط زيبايى نيز داشت.» ⁽⁷⁹⁾ .

2- ابومحمدحسن‏بن‏احمدبن‏قاسم. نجاشى با او ملاقات و ازمحضرش استفاده كرده و مى‏گويد:

«وى بزرگوار و از سادات علوى است، جز اين كه از بعضى دانشمندان‏شيعى ديدم كه از بعضى رواياتش چشم‏پوشى كرده‏اند. او داراى‏كتاب‏هايى است و من بهره زيادى از علومش بردم و مطالب زيادى ازوى شنيدم.». ⁽⁸⁰⁾ .

3- على‏بن عبدالله‏بن عمران قرشى، معروف به ابوالحسن مخزومى‏ميمونى. نجاشى مى‏نويسد:

«او از نظر مذهبى و نقل روايت مورد تاييد نيست، ولى عالمى بود كه به‏فقه آگاهى داشت. كتابى درباره «حج‏» نوشت و نيز كتابى در رد اهل‏قياس. كتاب حج را به من سپرد و از روى آن نسخه‏اى نوشتم. وى‏ساليان زيادى در مكه، سمت قضاوت داشت.». ⁽⁸¹⁾ .

4- محمدبن عبدالله‏بن محمد، معروف به «ابوالمفضل‏» (297- 387ق.).وى از دانشمندان كوفه و در طول عمر به دنبال حديث در مسافرت بود. درآغاز، ثبات و استوارى فكرى داشت، ولى به تدريج اين حالت را از دست‏داد. گروه زيادى از دانشمندان شيعه را ديدم كه از وى چشم پوشى‏مى‏كردند و ضعيف مى‏شمردند. كتاب‏هاى زيادى نوشته است و من اين‏استاد را زيارت كردم و مطالب زيادى از او شنيدم، ولى در نقل روايت‏مستقيم از او درنگ كردم گرچه در مواردى با واسطه از وى حديث نقل‏كرده‏ام. ⁽⁸²⁾ .