عشق به اهل‏بيت‏عليهم السلام

در روان انسان‏هاى موحدى كه بر دين مصطفى‏صلى الله عليه وآله هستند عشق به‏خاندان آل اطهارعليهم السلام موج مى‏زند. اين عشق عطشى است كه از درون‏آنان سرچشمه گرفته و هميشه در تموج است و آرام نمى‏گيرد.

در روح و روان نجاشى نيز چنين عشقى به خاندان عصمت وطهارت‏عليهم السلام در آميخته بود و آرامش را از وى گرفته و پيوسته در خروش‏و جوشش بود. گاهى غدير او را به ساحل امن ولايت و حرم مولا على‏عليه السلام‏مى‏كشاند و گاهى عاشورا او را به مكتب سرخ ولايت و مسلخ اهل‏بيت(كربلا) مى‏برد.

هر سال عيد غدير كه از راه مى‏رسيد، شادمانى در چهره نجاشى ظاهرمى‏گشت; چرا كه عيد ولايت و رهبرى بود و عيد و جشن اولياى خدا،همان روزى كه پيغمبران پيشين، اوصياى خود را در آن روز برمى‏گزيدندو روزى كه پيامبر بزرگوار اسلام اميرمؤمنان على‏عليه السلام را جانشين خويش‏قرار داد و حجت و راهنماى مردم معرفى كرد. در اين روز شوق زيارت‏آقا و مولايش وى را از بغداد به نجف مى‏كشاند و شتابان به سوى وادى‏نور حركت مى‏كرد. به سرزمين ولايت كه مى‏رسيد خودش را مهياى‏ديدار مى‏نمود و با غسل زيارت و طمانينه نفس وارد صحن و سرا مى‏شد.آرام و آهسته گام برمى‏داشت و بدون اين كه به زايران حضرتش اذيت وآزارى برساند در گوشه‏اى نماز مى‏خواند و سپس متوجه قبر مطهر مى‏شدو زير لب چنين مى‏گفت:

درود بر تو اى فرستاده خدا! اى برگزيده خدا! اى امين خدا! اى كسى‏كه خدا او را برگزيد و از ميان مخلوقاتش به پيامبرى اختيار كرد!

درود بر تو اى يار هميشگى خداوند در تاريك‏ترين شب‏ها وروشن‏ترين روزها!

درود بر تو مادام كه خاموشان لب از سخن فروبسته و گويندگان سخن‏مى‏گويند.

درود بر تو مادام كه خورشيد همچنان مى‏درخشد; رحمت وبركات‏الهى بر تو باد.

درود بر سرور ما اميرالمؤمنين، على‏بن ابى‏طالب‏عليه السلام، رادمردى كه‏داراى بزرگوارى‏ها و سوابق و آفرين‏ها است. او در هم شكننده سپاه‏عظيم و دليران قوى‏پنجه و قدرت‏هاى نيرومند است. او ساقى اهل ايمان باساغرى از شراب كوثر است كه متعلق به پيامبر بزرگ و توانا است.

درود بر خردمند بزرگ و داراى فضيلت‏بى‏شمار و كرامت‏ها وبخشندگى‏ها.

درود بر تازنده عرصه ايمان و شير بيشه يكتاپرستان و كشنده مشركان‏و وصى پيامبر خداى جهانيان كه رحمت و بركات خدا شامل حالش باد... .

اى اميرمؤمنان! آهنگ زيارت تو كردم، اى سرور من و امين و حجت‏خدا! در حالى كه عارف به حق تو و دوستدار دوستان تو و دشمن‏بدخواهان توام، با زيارت تو به خدا تقرب مى‏جويم، پس نزد خدا از من‏شفاعت فرما تا گردنم از بند آتش دوزخ رهايى يابد و حوايجم در دنيا وآخرت برآورده شود.

اى اميرمؤمنان! درود خدا و فرشتگان مقربش و آنان كه از دل و جان‏تسليم امر تواند نثار تو باد! ⁽¹⁾ .

...آن گاه نزديك‏تر مى‏رفت و با نجواى دل بر مظلوميت آقا ومولايش مى‏گريست و با نثار باران اشك از چشم، ضريح مطهرش راشستشو مى‏داد. اين عاشق دلباخته خاندان رسالت‏بارها و به مناسبت‏هاى‏مختلف، به ويژه در عيد غديرخم به نجف اشرف مشرف مى‏شد. درشرح حال ابن برنيه مى‏نويسد: ⁽²⁾ .

«اين دانشمند شيفته اهل‏بيت‏بود و علاقه به زيارت ائمه هدى‏عليهم السلام‏داشت. آخرين زيارتى كه همراه ما مشرف شد در غدير سال‏400قمرى، به بارگاه ملكوتى اميرالمؤمنين‏عليه السلام در نجف اشرف‏بود.». ⁽³⁾ .

اهتمام به وقت

«زمان چون ابر در حال گذر است، پس فرصت‏هاى نيك را غنيمت‏شماريد.». ⁽⁴⁾ .

از جلوه‏هاى حيات نجاشى، اهتمام به فرصت‏هاى استثنايى است كه‏برايش پيش مى‏آمد. او خوب مى‏دانست كه زمان به سرعت در حال گذراست و غنيمت‏شمردن و نيك بهره‏مندى از آن، رهايى و نجات، و ازدست دادنش پشيمانى و غصه‏ها را به دنبال دارد. از اين رو اين زمان‏شناس و عاشق خاندان عصمت‏عليهم السلام هر وقت‏بار سفر زيارت مولى‏على‏عليه السلام را مى‏بست‏به اين زودى‏ها از ديدار مولايش مرخص نمى‏شد وگويا در كنار بارگاه ملكوتى آن حضرت رحل اقامت مى‏گزيد و بابهره‏بردن معنوى از روح بلند اميرالمؤمنين‏عليه السلام از فرصت‏به دست آمده‏كمال استفاده را مى‏برد و لحظه‏اى را به بطالت نمى‏گذراند و چنانچه به‏اساتيد بزرگش در سرزمين ولايت‏برخورد مى‏كرد، از محضر آن‏هااستفاده لازم را برده، به افتخار اجازه نقل روايت از دست مباركشان نايل‏مى‏آمد و نيز از بوستان تجربه‏هاى علماى زاهد و متقى اين خطه دامن‏ها ازگل معرفت پرمى‏كرد و از درياى دانش آنان سيراب مى‏شد، به طورى كه باكوله‏بارى از معنويات و معارف، از نجف مراجعت مى‏كرد. وى در اين‏باره مى‏نويسد:

«ابوعبدالله حسين‏بن‏جعفر معروف به ابن‏خمرى استاد شايسته‏اى بود كه‏در سال 400قمرى در نجف و در جوار بارگاه قدس اميرمؤمنان‏عليه السلام به‏من اجازه نقل روايت داد.». ⁽⁵⁾ .

و در جاى ديگر چنين اظهار مى‏كند:

«من كتاب الصيام ⁽⁶⁾ را در نجف اشرف، نزد استادم احمدبن عبدالواحد،معروف به ابن عبدون خواندم.». ⁽⁷⁾ .

كوفه در يك نگاه

«كوفه حرم خدا، حرم رسول‏الله‏صلى الله عليه وآله و حرم مولا على‏عليه السلام است.». ⁽⁸⁾ (امام صادق‏عليه السلام)

كوفه در زمانى مركز خلافت اميرمؤمنان‏عليه السلام و از شهرهاى مهم‏اسلامى بود. شهرى در كرانه فرات كه در ابتداى فتح شهرهاى ايران زمين،به دست‏سعدبن‏ابى وقاص بنيان‏گذارى گرديد. ⁽⁹⁾ .

زمانى كه معاويه پس از شهادت امام حسن مجتبى‏عليه السلام در مقام انتقام‏از شيعيان برآمد، رنج و مشقت فراوان به اهل كوفه رسيد. وى زيادبن ابيه‏را كه كوفيان را خوب مى‏شناخت‏به حكومت كوفه و بصره منصوب كرد. زياد هم ستمگرى را شيوه خويش قرار داد و در هر كجا به شيعيان‏دسترسى پيدا كرد آنان را از بين برد، بعضى را گردن زد، بعضى را دست وپا بريد و بدنشان را به دار كشيد، چشمان گروهى را درآورد و جمعى را ازخانه وكاشانه شان آواره ساخت.

وقتى حكومت از بنى‏اميه به بنى‏عباس منتقل شد، منصور عباسى‏آن‏جا را به عنوان پايتخت‏حكومت عباسيان برگزيد. چون شهرى‏شيعه‏نشين بود و محبت‏خاندان عصمت‏عليهم السلام در دل آنان جاى داشت‏نزديك بود شورش‏هايى عليه حكومت‏به وجود آيد و پايه‏هاى آن رامتلاشى كند. به ناچار منصور عباسى از ترس، كوفه را رها و بغداد رابنيان‏گذارد و مقر خلافت قرار داد. ⁽¹⁰⁾ .

از كوفه، اين حرم اهل‏بيت محدثان برجسته، ابرار و علماى بسيارى‏برخاستند. خاندان و نياكان نجاشى پيش‏ترها از شيعيان با اخلاص اين شهربودند، از اين رو بعضى از دانشمندان وى را فرزند كوفه دانسته‏اند. او هر ازچند گاه به ديار خاندانش به اين شهر مسافرت مى‏كرد.

او از راويان حديث و دانشمندان اين شهر شناخت كامل داشت و نيزبه آثار تاريخى، اماكن مقدس و زيارتى كوفه آگاه بود. از اين رو حقى راكه ديار خاندان بزرگش به گردن وى داشت‏به خوبى ادا كرد و كتابى به نام‏الكوفه در معرفى ديارش نگاشت و مكان‏هاى مقدس و زيارتى و فضيلت‏اماكن و شهر كوفه را به نسل‏هاى بعد شناساند و اين از نقاط برجسته زندگى‏آن رجالى معروف است كه در هزار سال قبل يكى از ديارنويسان نيز بوده‏است.

با نجاشى در كوفه

هر گنج‏سعادت كه خدا داد به حافظ.

از يمن دعاى شب و ورد سحرى بود.

نجاشى هرگاه به قصد كوفه حركت مى‏كرد، زاد و توشه تقوا مهيامى‏ساخت و با روحى سرشار از اخلاص و چشمانى پر اشك، بار سفر رامى‏بست; چرا كه به سرزمين پاكان و پيامبران و جانشينان به حق آنان وشايستگان نيك‏سيرت گام مى‏گذاشت. سرزمينى كه با مشاهده آثارموجود در آن، خاطرات غمبارى در ذهنش مجسم مى‏گرديد. در دروازه‏اين شهر حوادث ناگوارى را كه بر خاندان رسالت در سال 61 هجرى،تحميل شد از برابر ديده دلش به سرعت مى‏گذشت و اشك از ديدگانش‏همچون باران بر گونه‏هايش جارى مى‏شد.

او پيش از آن كه به مكان‏هاى مقدس و زيارتى شهر وارد شود، غسل‏زيارت مى‏كرد و لباس‏هاى پاكيزه مى‏پوشيد، گام‏ها را با آرامش و آهسته‏برمى‏داشت و اين جملات را زمزمه مى‏كرد:

بسم‏الله وبالله و فى سبيل‏الله و على ملة رسول‏الله، اللهم انزلنى منزلامباركا وانت‏خير المنزلين.

در هر حال با نام خدا و براى خدا و در راه خدا و بر كيش رسول‏الله‏هستم. پروردگارا! مرا به جايگاه فرخنده و با بركتى فرودآر و تويى‏بهترين فرود آورندگان.

گويا جاى جاى شهر مقدس شايسته احترام است و رهگذر بايد باقلبى آكنده از ياد خدا و زبانى گويا به ذكر خدا در ميان گذرگاه‏هايش‏حركت كند و چرا چنين نباشد؟ شهرى كه در تمام كوچه‏هاى آن مولاعلى‏و ديگر امامان معصوم‏عليهم السلام قدم گذارده‏اند بايد خاكش را توتياى چشم‏كرد و نجاشى چنين مى‏كرد و به زيارت مكان‏هاى مقدس مى‏رفت.

او به آرامگاه يونس پيامبر مى‏شتافت و دعايى را كه‏سيدالساجدين‏عليه السلام در آن‏جا خوانده است مى‏خواند و بر تربت اين پيامبرخدا بوسه مى‏زد و پس از زيارت، نفس خويش را مهياى ورود به‏جايگاه‏هاى زيارتى ديگر مى‏كرد. ⁽¹¹⁾ .

نجاشى به زيارت مسجد سهله ⁽¹²⁾ مى‏رفت و در زواياى اين مسجد نمازمى‏گزارد و از آثار مقدس و ماندگار موجود در اين خانه خدا زيارت‏مى‏كرد; چرا كه مقام ادريس نبى يا خانه‏اش كه در آن خياطى مى‏كرد، مقام‏صالحين، معروف به مقام حضرت هود و صالح‏عليهما السلام، مقام خضر نبى‏عليه السلام،مقام ابراهيم خليل‏الرحمن يا خانه‏اش كه از آن‏جا به سوى دشمنان حركت‏كرد، مقام امام زين‏العابدين‏عليه السلام، مقام امام جعفر صادق‏عليه السلام و مقام امام‏مهدى(عج) در اين مسجد موجود است. ⁽¹³⁾ .

روح تعبد

مرا در اين ظلمات آن كه راهنمايى كرد.

نياز نيم شبى بود و گريه سحرى.

نجاشى همچون نياكان پاك‏نهادش روح توحيد و عبوديت در جانش‏رسوخ كرده بود و رد پاى اين سبزقامت الهى را بايد در مساجد ومكان‏هاى زيارتى دنبال كرد. وى هنگام ورود به مسجد جامع كوفه، ازبزرگ‏ترين در آن، معروف به باب‏الفيل كه باغى از باغ‏هاى بهشت است‏وارد مى‏شد و به زيارت آثار ارزشمند فرهنگى و تاريخى شيعه وجايگاه‏هاى مقدس مسجد مى‏پرداخت، پاى ستون‏هاى سنگى تراش‏خورده مسجد كه آن‏چنان بر روى هم نهاده شده‏اند كه ديدگان از فزونى‏بلنداى آن‏ها به حيرت مى‏افتد و هر كدام از آن‏ها از قداست و فضيلتى‏برخوردار و محلى براى عبادت بندگان مخلص خدا است. نجاشى درآغاز به پاى ستون چهارم كه معروف به اسطوانه ابراهيم‏عليه السلام است‏مى‏رفت و در آن‏جا به نماز و دعا و نيايش پروردگار مى‏پرداخت. پس ازآن در كنار ستون سوم، نزديك يكى از درهاى ورودى مسجد كه معروف‏به استوانه امام زين‏العابدين‏عليه السلام ست‏حاضر مى‏شد و در اين مكان مقدس‏به نيايش با معبودش مشغول بود و براى مظلوميت‏سيدالساجدين‏عليه السلام‏مى‏گريست. خودش را به پاى ستوى پنجم كه به مصلاى ابراهيم‏عليه السلام‏معروف است مى‏رساند و به زيارت و نماز مشغول مى‏گشت. با حضورقلب بيشتر و دلى آرام، خويشتن را به باب‏اميرالمؤمنين و مصلاى‏اميرالمؤمنين‏عليه السلام مى‏رساند و همراه با دعا و زارى نماز مى‏گزارد و درهمان محرابى كه فرق مبارك مولا على‏عليه السلام با شمشير شقاوت پيشه ابن‏ملجم مرادى، شكافته شد مناجات مولايش را زمزمه مى‏كرد و سيل اشك‏بر چهره‏اش جارى بود.

...آن گاه به زيارت مسلم‏بن‏عقيل‏عليه السلام سفير و نايب خاص‏سيدالشهداءعليه السلام و هانى‏بن‏عروه ⁽¹⁴⁾ - رضوان‏الله عليه - مى‏رفت. ⁽¹⁵⁾ .

نجاشى با اعتقاد به عظمت مساجد، به ويژه به فضيلت و برترى مساجدشهر كوفه كه پيامبران و جانشينان آن‏ها و زاهدان و با تقوايان نمازمى‏گزاردند در آن‏جا حاضر شده و نماز مى‏خواند. او در اين‏باره مى‏نويسد:

«ابومحمد بجلى از دانشمندان شيعى اهل زهد و تقوا بود، شخصيتى كه‏بسيار عبادت مى‏كرد و در گفتار و نقل روايت مورد اعتماد بود.مسجدى در كوفه ساخت كه هم اكنون نيز در قبيله بجيله باقى است. من‏و بسيارى از بزرگانمان هر موقع به كوفه مى‏رفتيم، مانند بقيه مساجداين شهر كه مى‏بايست در آن‏ها نماز گزارد، در آن مسجد نيز نماز اقامه‏مى‏كرديم.

اين دانشمند در سال 208قمرى در ابواء - منطقه‏اى بين مكه و مدينه - ازدنيا رفت.». ⁽¹⁶⁾ .

زيارت ابرار

ديدار و هم‏نشينى با دانشمندان سبب فزونى دانش است. ⁽¹⁷⁾ .

(پيامبر اسلام‏صلى الله عليه وآله)

از جلوه‏هاى زندگى ابوالعباس نجاشى، عشق و علاقه زياد به ستارگان‏آسمان علم و شوق فراوان وى به ديدار با محدثان و راويان و فرزانگان‏وارسته بود. او احترام دين شناسان را نگه مى‏داشت و پيوسته در اين‏انديشه بود كه با صاحبان فضيلت و چهره‏هاى درخشان زهد و تقوارابطه‏اى برقرار كند و به زيارت آنان بشتابد; چون مى‏دانست كه نگاه به‏چهره عالم عبادت و ملازمت‏با آنان سبب فزونى دانش و كمال انسان‏مى‏شود و مجهولات، يكى پس از ديگرى رخت‏برمى‏بندد.

از اين رو از همان نوجوانى به ديدار هارون‏بن‏موسى تلعكبرى‏مى‏شتافت و همراه با ابن غضائرى و ديگر دانشمندان در يك مجلس‏مى‏نشست و گفتگو و مباحثات علمى داشت و هر موقع به شهر كوفه‏مى‏رفت، همان‏طور كه آثار تاريخى و زيارتگاه‏هاى موجود در آن‏جا را زيارت‏مى‏كرد به ديدار راويان حديث نيز مى‏رفت. او دراين‏باره مى‏نويسد:

«ابومحمد حسن‏بن احمد، معروف به ابن هيثم عجلى مورد اطمينان واز بزرگان اصحاب ما است. پدر و جدش نيز مورد اعتماد، و همه اهل‏رى بودند. اين دانشمند در آخر عمرش در كوفه منزل گزيد و من اين‏استاد را در آن‏جا ملاقات كردم. كتاب‏هاى «المثانى‏» و «الجامع‏» از اواست.». ⁽¹⁸⁾ .

در جاى ديگر مى‏نويسد:

«اسحاق‏بن حسن، معروف به ابوالحسين عقرانى شنيدنى‏هاى زيادداشت ولى متاسفانه سست عقيده بود. وى را در كوفه زيارت كردم و به‏روايت كتاب(كافى) كلينى از طريق احمدبن‏احمد كوفى كاتب مشغول‏بود. البته چون در آن زمان غلو فكرى داشت، مطلبى از او نشنيده وبهره‏اى نبردم. كتاب‏هاى «الرد على‏الغلاة‏»، «نفى السهو عن‏النبى‏صلى الله عليه وآله‏»و «عددالائمه‏عليهم السلام‏» از او است.». ⁽¹⁹⁾ .

و نيز درباره زندگى محدث و فقيه نامى، عبدالله‏بن حسين‏بن محمدفارسى مى‏نويسد:

«من او را كه محدث و فقيه و از اساتيد والامقام علماى ما است زيارت‏كردم و افسوس كه موفق نشدم از وى بهره لازم را ببرم. كتاب‏«انس‏الوحيد» از او است.». ⁽²⁰⁾ .

سبك نجاشى

نجاشى از محدثان و راويان حديث‏شناسى است كه جهت دستيابى به‏دانش‏ها و تجربه‏هاى ديگر راويان نور، از شيوه‏ها و طرق مختلف بهره‏مى‏برد. از يك سو در محضر بزرگان زانو مى‏زد و از درياى دانش آن‏ها ومهارتى كه در حديث‏شناسى داشتند استفاده مى‏كرد و از سوى ديگر،آثار و گنجينه‏هاى ارزشمند خبرگان اين فن را جمع‏آورى و خريدارى‏مى‏كرد و با مطالعه و يا نسخه‏بردارى از آن‏ها سود مى‏برد. گاهى نيز ازاساتيد بزرگوارش كه از نزديك به آنان دسترسى نداشت‏به وسيله نامه،طرق روايى را سؤال مى‏كرد و پاسخ لازم را مى‏گرفت; چنان كه نامه‏اى نزداستادش ابوالعباس احمدبن على، معروف به ابن‏نوح سيرافى فرستاد و راه‏نقل روايت از كتاب‏هاى حسين‏بن‏سعيد اهوازى - رضوان‏الله‏عليه - راسؤال كرد و او نيز در پاسخ، ضمن نامه‏اى اين راه را شناساند. ⁽²¹⁾ از شيوه‏هاى‏پسنديده نجاشى - آن‏طور كه از كتابش به دست مى‏آيد - اين است كه‏مرتبه عالى را در نقل روايت رعايت و واسطه‏ها را كم مى‏كرد; چنان كه‏شيوه تمام محدثان و راويان بزرگ چنين است. از اين رو از شخصيت‏هاى‏بزرگ و دانشمندان سترگى همچون: سيدمرتضى، شيخ طوسى، ابى‏يعلى‏محمدبن‏حسن، سلاربن‏عبدالعزيز و ديگران كه با وى در يك طبقه بودندروايتى نقل نكرده و تنها به نقل روايت از اساتيد آن‏ها و يا كسانى كه درطبقه بالاتر بودند اكتفا مى‏كرد. ⁽²²⁾ علاوه بر اين، نجاشى راهى را رفت كه‏كلينى، محدث بزرگ شيعى با ذهن خلاق خويش در نقل حديث دست‏به‏ابتكار آن زد و نوآورى در اين رشته در عصر خود به وجود آورد و آن به‏كاربردن كلمه «عده‏» به جاى سلسله سندى است كه به راوى حديث درطبقه بالاتر ختم مى‏شود. استفاده از اين كلمه به خاطر اين است كه گاهى‏چند استاد فرزانه، به وى اجازه روايت از يك شخص را مى‏دادند و چون‏همه آن اساتيد از چهره‏هاى سرشناس محدث بودند، به جاى نام بردن ازآن‏ها جمله عدة من اصحابنا يا جماعة من اصحابنا يا جميع شيوخنا و... راذكر مى‏كرد. منظور از «عده‏» كه نجاشى ذكر مى‏كند، اساتيدى هستند كه‏بيشترين روايت را از آن‏ها دارد و در موارد گوناگون فرق مى‏كند; مثلاجايى كه مى‏گويد: عدة من اصحابنا، عن محمدبن‏احمدبن‏داود قمى و ياعن احمدبن‏محمد زرارى ⁽²³⁾ منظور سه تن از اساتيدش، شيخ مفيد، حسين‏بن‏عبيدالله غضائرى و ابوالعباس احمدبن‏نوح سيرافى‏اند كه از آن‏دو نفر روايت نقل مى‏كنند ⁽²⁴⁾ و يا جايى كه مى‏گويد: عدة من اصحابنا، عن‏احمدبن محمدبن يحيى العطار، ⁽²⁵⁾ مراد چهار تن به نام‏هاى: محمدبن‏على‏بن شاذان قزوينى، حسين‏بن عبيدالله غضائرى، ابن‏نوح سيرافى وپدرش، على‏بن احمد نجاشى‏اند كه از احمدبن محمدبن يحيى العطارحديث نقل مى‏كنند. ⁽²⁶⁾ .