بـعـد از فـتـح مـكـّه قـبـايل عرب بيشتر فرمان پذير شدند و مسلمانى گرفتند لكن قبيله هَوازِن و ثَقيف كه مردمى دلاور بودند تنمّر و تكبّر ورزيدند و با هم پيمان نهادند كه با پيغمبر جنگ كنند پس مالك بن عَوْفِ نَصْرِىّ كه قائد هَوازِن بود به تجهيز لشكر پرداخت و قبائل را با زنان و كودكان و اموال و مواشى كوچ همى داد، و چهار هزار مرد جنگى در ميان ايـشـان بود. پس مالك كس به قبيله بنى سعد فرستاد و استمداد كرد، ايشان گفتند: محمد صلى اللّه عليه و آله و سلّم رضيع ما است و در ميان ما بزرگ شده با او رزم ندهيم . مالك به تكرير اِرسال رُسُل و تقرير مكاتيب و رسائل گروهى را از ايشان بفريفت و با خود كوچ داد.
بالجمله ؛ از دور و نزديك تجهيز لشكر كرد چندان كه سى هزار مَرْد دلاور بر او گرد آمد پـس طـىّ طريق كرد در پهن دشتى كه وادى حُنَيْن نام دارد اُطْراق كرد. از آن سوى اين خبر بـه پـيـغمبر صلى اللّه عليه و آله و سلّم رسيد به اِعداد كار پرداخت عَتابُ بن اُسَيْد را به حكومت مكّه بازداشت و مُعاذبن جَبَل را براى تعليم مردم مكّه نزد او گذاشت ؛ پس با دو هـزار نـفر از اهل مكه و ده هزار مردم خود كه مجموع دوازده هزار بود و به قولى با شانزده هـزار مـرد جـنـگـى از مـكـه خـيـمـه بيرون زد و يك صد زِرِه و بعضى ديگر از آلات حرب از صـَفـوان بـن امـيـّه بـه عاريت گرفت و كوچ داده راه با حنين نزديك كرد. و روايت است كه ابوبكر در آن روز گفت : عجب لشكرى جمع شده اند ما مغلوب نخواهيم شد و چشم زد لشكر را.(279)
قـال اللّه تـَعـالى : (لَقـَدْ نـَصـَرَكـُمُ اللّهُ فـي مـَواطـِنَ كـَثـيـرَةٍ وَيَوْمَ حُنَيْنٍ اِذْ اَعْجَبَتْكُمْ كَثْرَتُكُمْ فَلَنْ تُغْنِ عَنْكُمْ شَيْئا..).(280)
از آن سوى مالك بن عوف فرمان داد تا جماعتى از لشكر او در طريق مسلمانان كمين نهادند و گـفـت چـون لشكر محمّد صلى اللّه عليه و آله و سلّم درآيند به يك باره حمله بريد. امّا رسول خدا صلى اللّه عليه و آله و سلّم چون سفيده صبح بزد رايت بزرگ را به اميرالمؤ منين عليه السّلام سپرد و ساير عَلَمها را به قائدان سپاه سپرد، پس از راه نشيب به وادى حُنَيْن متعاقب گشتند. نخست خالد بن الوليد با جماعتى كه ايشان را سلاح جنگ نبود بدان اراضى درآمد و چون طريق عبور لشكر به مضيقى مى رفت لشكريان همه گروه نتوانستند عـبـور داد نـاچـار بـه تفاريق از طريق متعدّده رهسپار بودند. اين هنگام مردم هَوازِن ناگاه از كمينگاه بيرون تاختند و مسلمانان را تيرباران كردند.
اوّل كـس قـبـيـله بـنـى سـُلَيـْم كـه فـوج خـالد بـودنـد هـزيـمـت شـدنـد و از دنـبـال ايـشـان مـشـركين قريش كه نومسلمان بودند بگريختند اين وقت اصحاب آن حضرت اندك شدند و نيروى آن جنگ با خود نديدند ايشان نيز هزيمت شدند.
و در ايـن حـرب حـضـرت سـوار بـر اسـتـر بـيـضـاء يـا بـر دُلْدل جاى داشت از قفاى هزيمتيان ندا درمى داد كه اِلى اَيْنَ اَيُّهَا النّاسُ؟ كجا فرار مى كنيد اى مردم ؟
بالجمله ؛ اصحاب همه فرار كردند جز ده نفر كه نُه نفر آنها از بنى هاسُم بودند و دهمى ايـشـان ايـمـن بـن امّ ايـمـن بـود و ايـمـن را مـالك بـه قـتـل رسـانـيـد باقى ماند همان نُه نفر هاشميّين .(281) عبّاس بن عبدالمطّلب از طـرف راسـت آن حـضـرت بـود و فـضـل بـن عـبـاس از طـرف چـپ و ابـوسفيان بن حارث بن عبدالمطّلب زين استر را گرفته بود و اميرالمؤ منين عليه السّلام در پيش روى آن حضرت شـمـشـير مى زد و دشمن را دفع مى داد و نَوْفَل بن حارث و رَبيعَة بن حارث و عبداللّه بن زبـيـر بـن عـبدالمطّلب و عُتْبَة و مُعْتِب دو پسران ابولهب اين جمله اطراف آن حضرت را داشـتـنـد و بـقـيـّه اصـحـاب هـمـه فـرار كـردنـد؛ پـس حـضـرت رسـول صـلى اللّه عـليـه و آله و سـلم اسـتر خود را جنبش داد و به كفّار حمله برد و رزمى صعب افكند و فرمود:
شعر :

اَنَا النَّبىُّ لا كَذِبُ

اَنَا ابْنُ عبدالمطّلب .

مـن پـيامبر خدا هستم و هيچ دروغى در اين ادعا نيست ، منم فرزند عبدالمطّلب و جز در اين جنگ هيچگاه آن حضرت رزم نداد.
از فـضـل بـن عـبـاس نـقـل اسـت كـه امـيـرالمـؤ مـنـيـن عـليـه السـّلام در آن روز چـهـل نـفر از دليران و شجاعان را افكند كه هر يك را به دو نيم كرده بود چنانكه بينى و ذكـر ايـشـان دو نـصـف شـده بـود نـصـفـى در يـك نـيـم بـدن و نـصـف ديگر در نيم ديگر و فـضـل گـفـت كـه ضـربـت آن حـضـرت هـمـيـشـه بـكـر بـود، يـعـنـى بـه ضـربـت اوّل به دو نيم مى كرد و احتياج به ضربت دوم نداشت .
بـالجـمـله ؛ مـردى از هـَوازِن كه نامش ابوجَرْوَل بود علم سياهى بر سرنيزه بلندى بسته بـود در پـيـش لشـكـر كـفـّار مـى آمـد و بر شتر سرخى سوار بود چون ظفر مى يافت بر مـسلمانى ، او را مى كشت ، پس علم را بلند مى كرد كه كفّار مى ديدند و از پى او مى آمدند و اين رَجَز مى خواند و به جرئت تمام مى آمد:
شعر :

اَنَا اَبُو جَرْوَل لا بُراحَ

حَتّى نُبيحَ الْيَوْمَ اَوْ نُباحُ(282)

من ابوجَرْوَل هستم . ما از اينجا برنمى گرديم تا اينكه اين مسلمانان را نابود كنيم يا خود نابود شويم
پـس حـضـرت امـيـرالمـؤ مـنـيـن عـليـه السـّلام سـر راه او را گـرفـت اوّل شـتـرش را كـه مـانـنـد شـتـر اصـحـاب جـَمَل بود ضربنى زد كه بر زمين افتاد آنگاه ضربتى بر اَبُوجَرْوَل زد و او را دو نيم كرد و فرمود:
شعر :

قَدْ عَلِمَ الْقَوْمُ لَدَى الصَّباحِ

اِنّي لَدَى الْـهَيْجآء ذُونِضاحٍ(283)

مـردم بـه طـور قـطـع مى دانند كه من در ميدان جنگ سيراب كننده هستم دشمنان را به تير و شمشير
مـشركين را بعد از قتل او توان مقاومت اندك شده رو به هزيمت نهادند، از آن طرف عبّاس كه مردى جَهوُرِىُّ الصَّوْت بود اصحاب را ندا كرد كه ي ا مَعْشَرَ الا نْصارِ يا اَصْحابَ بَيْعَةِ الشـَجـَرَةِ يـا اَصـْحابَ(284) سُورَةِ البَقَرَةِ؛پس مسلمانان رجوع كردند و در عقب كـفـّار تـاخـتـند. پس حضرت مشتى خاك بر دشمنان پراكند و فرمود شاهَتِ الْوُجُوهُ؛ روهاى شما زشت باد!
وقـالَ صـلى اللّه عـليـه و آله و سـلّم : اَللّهـُمَّ اِنَّكَ اَذَقـْتَ اَوَّلَ قـُرَيـْشٍ نـَكـالاً فـَاَذِقْ آخِرَها نـَوالاًخـدايـا هـمـانـا تـو آغاز قريش را سختى چشانيدى و اينك پايان آن را به خوشى ختم فرما.
و روايت شده كه پنج هزار فرشته در آن حربگاه حاضر شدند، و مالك بن عوف با جمعى از هَوازِن و ثَقيف فرار كرده به طائف رفتند و جماعتى به ((اوطاس )) كه موضعى است در سـه مـنـزلى مـكـّه شـتـافـتـنـد و گـروهـى بـه بـطـن ((نـخـله )) گـريـخـتـنـد. رسـول خـدا صـلى اللّه عليه و آله و سلّم فرمود: هركس از مسلمانان كافرى را كشت سلاح جنگ و جامه مقتول از آنِ قاتل است .
گـويـند در آن حربگاه ابوطلحه بيست كس را بكشت و سلب ايشان را برگرفت . و در اين جـنـگ از مسلمانان چهار كس شهيد شد. چون جنگ حُنين به پاى رفت هزار و پانصد مرد دلاور با قائدى چند از پى هزيمتيان برفتند و هركه را بيافتند بكشتند.
اسارت خواهر رضاعى پيامبر
سـه روز كـار بـديـن گـونـه مـى رفـت تـا زنـان و اموال آن جماعت فراهم شد، پس حضرت پيغمبر صلى اللّه عليه و آله و سلّم امر فرمود هر غـنيمت كه در جنگ حنين ماءخوذ داشته اند در ارض جِعْرانَة (285) مضبوط دارند تا قـسـمـت كـنـنـد و آن شـش هـزار اسـيـر و بـيـسـت و چـهـار هـزار اشـتـر و چـهـل هـزار اوقـيـه نـقـره و بـر زيادت از چهل هزار گوسفند بود. و در ميان اسيران ، شَيْم اء(286) دخـتـر حليمه خواهر رضاعى آن حضرت بود، چون خود را معرفى كرد حـضـرت پـيـغـمـبـر صـلى اللّه عليه و آله و سلّم با او مهربانى فرمود و رداى خود را از بـراى او پـهـن كـرد و او را بـر روى رداى خـود نـشـانـيـد و بـا او بـسـيـار سـخـن گـفـت و احوال پرسيد و او را مخيّر كرد كه با آن حضرت باشد يا به خانه اش رود؛ شَيْما مراجعت به وطن را اختيار كرد. حضرت او را غلامى و به روايتى كنيزكى و دو شتر و چند گوسفند عـطـا كـرد و در جـِعـْرانـه كه تقسيم غنائم بود در باب اسيران هوازن با آن حضرت سخن گـفـت و شفاعت ايشان نمود؛ حضرت فرمود كه نصيب خود را و نصيب فرزندان عبدالمطّلب را بـه تـو بـخـشـيدم اما آنچه از ساير مسلمانان است تو خود از ايشان شفاعت كن به حقّ من برايشان شايد ببخشند.
چـون حـضـرت نـمـاز ظـهـر خواند، دختر حليمه برخاست و سخن گفت ، همه از براى رعايت پـيـغـمـبـر صـلى اللّه عـليه و آله و سلم اسيران هَوازِن را بخشيدند جز اَقْرَعْ بنِ حابِسْ و عـُيَيْنة بن حِصْن كه ابا كردند از بخشيدن . حضرت فرمود كه از براى حصّه ايشان در اسيران قرعه بيندازيد و گفت : خداوندا! نصيب ايشان را پست گردان . پس ‍ نصيب يكى از ايـشـان خـادمى افتاد از بنى عقيل و نصيب ديگر خادمى از بنى نمير، چون ايشان چنين ديدند نصيب خود را بخشيدند.
و روايـت شـده كـه روزى كـه زنها را در وادى ((اوطاس ))، پيغمبر صلى اللّه عليه و آله و سـلّم قـسـمت فرمود امر كرد كه ندا كنند در ميان مردم كه زنان حامله را جماع نكنند تا وضع حمل ايشان شود و غير حامله را جماع نكنند تا يك حيض ببينند.
بالجمله ؛ رسول خداى صلى اللّه عليه و آله و سلّم دوازده روز از ماه ذى القعده مانده بود كـه از جـِعْرانه احرام بست و به مكّه آمد و طواف بگذاشت و كار عمره بكرد و همچنان عَتّاب بـن اُسـَيـْد را به حكومت مكّه بازداشت و از بيت المال روزى يك درهم در وجه او مقرّر داشت و بـسـيـار بود كه عَتّاب اداى خطبه نمودى و همى گفتى خداوند گرسنه بدارد جگر آن كس را كـه روزى بـه يـك درهـم قـنـاعـت نـتـوانـد نـمـود، مـرا رسول خداى صلى اللّه عليه و آله و سلّم درهمى دهد و بدان خرسندم و حاجت به كس نبرم .
و هـم در سـنـه هـشـت ، زيـنـب بـنـت رسـول اللّه صلى اللّه عليه و آله و سلّم ـ زوجه ابوالعاص بن الرّبيع ـ وفات كرد. گويند از بـهر او تابوتى درست كردند و اين اوّل تابوت است كه در اسلام ساخته شد. و او را دو فـرزنـد بـود يـكـى عـلى كـه نزديك به بلوغ وفات كرد و ديگر امامه كه بعد از فوت حـضـرت فـاطـمه عليهاالسّلام بر حسب وصيت آن مظلومه ، زوجه اميرالمؤ منين عليه السّلام شد.
و هـم در ايـن سـال ابـراهـيم پسر پيغمبر صلى اللّه عليه و آله و سلّم متولّد شد، و بيايد ذكـر آن بـزرگـوار در فـصـل هـشـتـم در بـيـان اولاد حـضـرت رسول صلى اللّه عليه و آله و سلّم .
وقايع سال نهم هجرى
در مـسـتـهـلّ سـال نهم هجرى ، حضرت رسول صلى اللّه عليه و آله و سلّم براى اخذ زكات عـامـلان بـگـمـاشـت تـا بـه قـبـائل مـسـلمـانـان سـفـر كـرده زكـات امـوال ايـشـان را مـاءخـوذ دارنـد. بنو تميم زكات خود را ندادند پنجاه نفر براى كيفر آنها كوچ كردند پس ناگهانى برايشان بتاختند و يازده مرد و يازده زن و سى كودك از ايشان اسـير كرده به مدينه بردند. از دنبال ايشان ، بزرگان بنى تَميم مانند عُطارد بْن حاجب بن زُرارَة و زِبْرِقانْ بن بَدْر و عَمْرو بْن اَهْتَمْ و اَقْرَع بن حابِس با خطيب و شاعر خود به مـديـنـه آمـدنـد و به در حُجُرات پيغمبر صلى اللّه عليه و آله و سلّم عبور مى كردند و مى گـفـتـند: يا محمد صلى اللّه عليه و آله و سلّم ! بيرون آى ؛ آن حضرت را از خواب قيلوله بيدار كردند. اين آيه مباركه در اين باب نازل شد:
(اِنَّ الَّذينَ يُنادُونَكَ مِنْ وَرآءِ الْحُجُراتِ اَكْثَرُهُمْ لا يَعْقِلُونَ وَلَوْ اَنَّهُمْ صَبَروُا حَتّى تَخْرُجَ اِلَيْهِمْ لَكَانَ خَيْرا لَهُم وَاللّهُ غَفُور رَحيمٌ).(287)
پـس بـنـوتـَمـيـم عـرض كـردنـد كه ما شاعر و خطيب خود را آورده ايم تا با تو به طريق مـفاخرت سخن كنيم . حضرت فرمود: م ا بِالشِّعْرِ بُعِثْتُ وَلا بِالْفِخ ارِ اُمِرْتُمن نه براى شعر گفتن مبعوث شده ام و نه براى مفاخرت كردن امر شده ام بياريد تا چه داريد. عُطارِد برخاست و خطبه در فضيلت بنوتميم خواند؛ پس زِبْرِقان (288) بن بدر اين اشعار انشاد كرد:
شعر :

نَحْنُ الْكِرامُ فَلاحَىُّ يُعادِلُنا

نَحْنُ الرُّؤُسُ وَفينا السّادَةُ الرُّفَعُ

وَنُطْعِمُ النّاسَ عِنْدَ الْقَحْطِ كُلَّهُمُ

مِنَ الشَّريف اِذا لَمْ يُونَسِ الْفَزَعُ

چـون خـطـيـب و شـاعـر بـنوتميم سخن به انجام بردند، ثابت بن قيس ـ خطيب انصار ـ به فـرمـان حـضـرت سـيـد ابـرار صـلى اللّه عـليـه و آله و سـلّم خـطـبـه اى اَفـْصـَح و اَطـْوَل از خـطبه ايشان ادا كرد؛ آنگاه حضرت ، حَسّان را طلبيد و امر فرمود ايشان را جواب گويد؛ حسّان قصيده اى در جواب گفت كه اين چند شعر از آن است :
شعر :

اِنَّ الذَّوائِبَ مِنْ فِهْرٍ وَاِخْوَتِهِمْ

قَدْ بَيَّنُوا سُنَّةً لِلنّاسِ تُتَّبَعُ

يَرْضى بِها كُلُّ مَنْ كانَتْ سَريرَتُهُ

تَقْوىَ الاِل هِ وَبِالاَمْرِ الَّذي شَرَعُوا

قَوْمٌ اِذا حارَبُوا ضَرُّوا عَدُوَّهُم

اَوْ حاوَلُوا النَّفْعَ في اَشْياعِهِمْ نَفَعُوا

سَجِيَّةٌ تِلْكَ مِنْهُمْ غَيْرُ مُحْدَثَةٍ

إ نّ الخَلا ئِقَ حَقا شَرُّها البَدَعُ

لا يَرْفَعُ النّ اسُ ما اَوْهَتْ اَكُفُّهُمْ

عِنْدَ الدِّفاعِ وَلا يُوهُونَ ما رَفَعُوا

اِنْ كانَ فِي النّاسِ سَبّاقُونَ بَعْدَهُمُ

فَكُلّ سَبْقٍ لاَدْنى سَبْقِهمْ تَبِعُ

لايَجْهَلُونَ وَاِنْ حاوَلَتْ جَهْلَهُمُ

في فَضْلِ اَحْلامِهِمْ عَنْ ذاكَ مُتَّسَعُ

اِنْ عِفَّةٌ ذُكِرَتْ فِي الْوَحْي عِفَّتُهُمْ

لايَطْمَعُونَ وَلا يُرْديهِمُ الطَّمَعُ

اَقْرَع بن حابِس گفت : سوگند به خداى كه محمّد را از غيب ظفر كرده اند، خطيب او از خطيب ما و شاعر او از شاعر ما نيكوتر است و اسلام خويش را استوار كردند؛ پس حضرت اسيران ايشان را بازگردانيد و هر يك را عطائى درخور او عنايت فرمود.
ذكر غزوه تَبُوك (289)nn4nn
و آن نـام مـوضـعـى است ميان حِجْر(290) و شام ؛ و نام حِصن و چشمه اى است كه لشكر اسلام تا آنجا براندند و اين غزوه را غزوه فاضحه نيز گويند؛ چه بسيار كس از مـنـافـقـيـن در اين غزوه فضيحت شدند و اين لشكر را جيش العُسْره گويند؛ چه در سختى و قـحـطـى زحـمـت فـراوان ديـدنـد. و ايـن غـزوه واپـسـيـن غـزوات رسـول خـدا صـلى اللّه عليه و آله و سلّم است و سبب اين غزوه آن بود كه كاروانى از شام بـه مـدينه آمد براى تجارت به مردم مدينه ابلاغ كردند كه سلطان روم تجهيز لشكرى كـرده و قـبـائل لَخْم و حُذام و عامله و غَسّان نيز بدو پيوسته اند و آهنگ مدينه دارند، و اينك مـقـدّمـه ايـن لشـكـر بـه ((بـَلْقـاء)) رسـيـده لاجـَرَم رسـول خـدا صـلى اللّه عـليه و آله و سلّم فرمان كرد كه مسلمانان از دور و نزديك ساخته جنگ شوند. لكن اين سفر به مردم مدينه دشوار مى آمد؛ چه هنگام رسيدن ميوه ها و نباتات و درودن حـبـّات و غـلات بـود و ايـن سـفـر دور و هـوا گـرم و اعـداء بـسـيـار بـودنـد لاجـرم تثاقل مى ورزيدند آيه شريفه آمد كه :
(يـا اَيُّهـَا الَّذيـنَ آمـَنـُوا مـالَكـُمْ اِذا قـيـلَ لَكـُمْ انـْفـِرُوا فـي سـَبـيـلِ اللّهـِ اثّاقَلْتُمْ...).(291)
پـس جـمـاعـتـى بـراى تـجـهـيـز جـيـش صـدقـات خـود را آوردنـد و ابـوعـقـيـل انـصـارى مـزدورى كـرده بـود، دو صـاع خـرمـا تـحـصـيـل كـرده يـك صـاع بـراى عيال خود نهاد و يك صاع ديگر براى ساز لشكر آورد. حـضـرت آن را گـرفت و داخل صدقات كرد، منافقان بر قِلّت صدقه او سُخريّه كردند و بعضى حرفها زدند، آيه شريفه نازل شد:
(اَلَّذينَ يَلْمِزوُنَ الْمُطَّوِّعينَ مِنَ الْمُؤ مِنينَ فِى الصَّدَقاتِ...)(292)
بالجمله ؛ بسيارى از زنان مسلمين زيورهاى خود را براى حضرت فرستادند تا در اِعداد و تـهـيه سپاه به كار برد،پس حضرت كار لشكر بساخت و همى فرمود نَعْلَينْ فراوان با خـود برداريد؛ چه مردم را چون نعلين باشد به شمار سواران رود؛ پس سى هزار لشكر آهـنـگ سـفـر تـَبوك كرد و از اين جماعت هزار تن سواره بود. جماعتى كه هشتاد و دو تن به شـمـار آمـدنـد بـه عـذر فـقـر و عـدم بـضـاعـت خواستند با لشكر كوچ نكنند و ديگر عذرها تـراشـيـدنـد، پيغمبر صلى اللّه عليه و آله و سلّم فرمود: زود باشد كه خداوند حاجت مرا به شما نگذارد ؛ پس اين آيه نازل شد:
(وَجآءَ الْمُعَذِّرُونَ مِنَ الاَعْرابِ لِيُؤ ذَنَ لَهُمْ..).(293)
و ديـگـر گـروهـى از مـنـافـقـيـن بدون آنكه عذرى بتراشند از كوچ دادن تقاعد ورزيدند و بـعـلاوه مـردم را نيز از اين سفر بيم مى دادند و مى گفتند هوا گرم است يا آنكه مى گفتند مـحـمـد صـلى اللّه عـليـه و آله و سـلّم گـمان مى كند كه حرب روم مانند ديگر جنگها است ، هـرگـز يـك نـفـر هـم از ايـن لشـكـر كـه بـا وى مـى رونـد بـرنـمـى گـردنـد، و امـثـال ايـن سـخـنـان مـى گـفـتـنـد، در شـاءن ايـشـان نـازل شـد (فـَرِحَ الْمـُخـَلَّفـُونـَ بِمَقْعَدِهِمْ..).(294)
علّت شركت نكردن على عليه السّلام در جنگ تبوك
چون رسول خداى صلى اللّه عليه و آله و سلّم بعضى از منافقين را رخصت اقامت و تقاعد از سفر فرمود حق تعالى نازل فرمود (عَفَى اللّهُ عَنْكَ لِمَ اَذِنْتَ لَهُمْ..).(295)
بـالجـمـله ؛ چون منافقين رخصت اقامت يافتند در خاطر نهادند كه هرگاه سفر پيغمبر صلى اللّه عليه و آله و سلّم طول بكشد يا در تبوك شكسته شود خانه آن حضرت را نهب و غارت كـنـنـد و عـشيرت و عيال را آن حضرت از مدينه بيرون نمايند. حضرت چون از مَكنون خاطر منافقين آگهى يافت ، اميرالمؤ منين عليه السّلام را به خليفتى در مدينه گذاشت تا منافقين از قـصـد خـود بـاز ايـستند و هم مردم بدانند كه خلافت و نيابت بعد از پيغمبر صلى اللّه عـليـه و آله و سـلم از بـراى عـلى عـليـه السـّلام اسـت ، پـس ‍ از مدينه بيرون شد منافقين گـفـتـنـد رسـول خـداى صلى اللّه عليه و آله و سلّم را از على عليه السّلام ثقلى در خاطر اسـت و اگـرنـه چـرا او را بـا خـود كـوچ نـداد. اين خبر چون به اميرالمؤ منين عليه السّلام رسـيـد از مـديـنـه بيرون شده در جُرْف به آن حضرت پيوست و اين مطلب را به حضرتش عرض كرد، حضرت او را امر به برگشتن كرد و فرمود:
((اَمـا تـَرْضـى اَنْ تـَكـُونَ مـِنـّي بـِمـَنـْزِلَةِ هـارونَ مـِنْ مـُوسـى اِلاّ اَنَّهُ لا نـَبـِىَّ بـَعـْدى )).(296)
بـالجمله ؛ رسول خداى صلى اللّه عليه و آله و سلّم طريق تبوك پيش داشت و لشكر كوچ دادند و در هيچ سفر چنين سختى و صعوبت بر مسلمانان نرفت ؛ چه بيشتر لشكريان هر ده تـن يـك شـتـر زيـادت نداشتند و آن را به نوبت سوار مى گشتند و چندان از زاد و توشه تهى دست بودند كه دو كس يك خرما قوت مى ساخت ، يك تن لختى مى مكيد و يك نيمه آن را از بهر رفيق خود مى گذاشت !
((وَكـانَ زادُهـُمُ الشَّعـيـرَ الْمـُسـَوَّسـَ(297) وَالتَّمـْرَ الزَّهـيدَ(298) وَالا هالَةَ(299) السَّخَنَةَ)).(300)
و ديـگـر آنـكـه بـا حـِدّت هـوا و سـورت گـرمـا آب در مـنـازل ايـشـان نـايـاب بـود چـنـدان كه با اين همه قِلّت راحله ، شتر خويش را مى كشتند و رطـوبـات اَحـشـاء و اَمـعـاى آن را به جاى آب مى نوشيدند و از اين جهت اين لشكر را جَيْشُ الْعُسْرَةِ مى ناميدند كه ملاقات سه عسرت بزرگ كردند.
قـالَ اللّه تـَعـالى : (لَقـَدْ تـابَ اللّهُ عـَلَى النَّبِىِّ وَالْمُهاجِرينَ وَالاَنْصارِ الَّذينَ اتَّبَعُوهُ فى ساعَةِ الْعُسْرَةِ..).(301)
معجزات پيامبر در سفر جنگ تبوك
و در ايـن سـفـر مـعـجـزات بسيار از رسول خدا صلى اللّه عليه و آله و سلّم ظاهر شد مانند اِخبار آن حضرت از سخنان منافقين و تكلّم آن حضرت با كوه و جواب او به لسان فصيح و مـكـالمه آن حضرت با جنّى كه به صورت مار بزرگ در سر راه پديدار شده بود و خبر دادن آن حـضـرت از شـتـرى كـه گـم شده بود و زياد شدن آب چشمه تَبُوك به بركت آن حـضـرت اِلى غـَيـْرِ ذلك . بالجمله ؛ رسول خداى صلى اللّه عليه و آله و سلّم وارد تبوك گـشـت ؛ چـون خـبـر ورود آن حضرت در اراضى تبوك پراكنده شد هراقليوس كه امپراطور اُروپـا و مـمـالك شـام و بـيـت المـقـدس بـود و در حـِمـْصْ جـاى داشـت و از نخست به حضرت رسـول صـلى اللّه عـليـه و آله و سـلم ارادتـى داشت و به روايتى مسلمانى گرفت ، مردم مملكت را به تصديق پيغمبر صلى اللّه عليه و آله و سلّم دعوت كرد، مردم سر برتافتند و چـنـان بـرفـتـنـد كـه هراقليوس بيمناك شد كه مبادا پادشاهى او تباهى گيرد، لاجَرَم دم فـرو بـست و از آن سوى چون پيغمبر صلى اللّه عليه و آله و سلّم بدانست كه آهنگ قيصر به سوى مدينه خبرى به كذب بوده است صناديد اصحاب را طلبيد و فرمود: شما چه مى انديشيد؟ از اينجا آهنگ روم كنيم تا مملكت بنى الاصفر را فرو گيريم يا به مدينه مراجعت نـمـائيم ؟ بعضى صلاح را در مراجعت ديدند؛ پس حضرت از تبوك به جانب مدينه رهسپار گشت .
توطئه براى كشتن پيامبر در عَقَبه
و در مراجعت قصّه اصحاب عَقَبَه روى داد و ايشان جماعتى از منافقين بودند كه مى خواستند در عَقَبه شتر پيغمبر صلى اللّه عليه و آله و سلّم را رم دهند و آن حضرت را بكشند، چون كـمـيـن نـهـادنـد جـبـرئيـل پـيـغمبر صلى اللّه عليه و آله و سلّم را از ايشان آگهى داد. پس حـضرت سوار شد و عمّار ياسر را فرمود تا مهار شتر همى كشيد و حُذَيْفه را فرمود تا شـتـر بـرانـد چـون بـه عـقـبـه رسـيـد فـرمـان كـرد كـه كـسـى قـبـل از آن حـضرت بر عَقَبَه بالا نرود و خود بر آن عقبه شد سواران را ديد كه بُرقعها آويـخـتـه بـودنـد كـه شـنـاخـتـه نـشـونـد پـس حـضرت بانگ بر ايشان زد، آن جماعت روى بـرتـافـتند و عمّار با حُذَيْفه پيش شده بر روى شتران ايشان همى زد تا هزيمت شدند. پس ‍ پيغمبر صلى اللّه عليه و آله و سلّم به حذيفه فرمود: شناختى اين جماعت را؟ عرض كـرد: چـون چـهـره هـاى خـود را پـوشـيـده بـودنـد نـشـنـاختم ؛ پس پيغمبر نامهاى ايشان را بـرشـمـرد و فـرمـود ايـن سخن با كس مگوى و لهذا حُذيفه در ميان صحابه ممتاز بود به شـنـاخـتـن مـنافقين .(302) و در شاءن او مى گفتند: صاحِبُ السِّرّ الَّذي لايَعْلَمُهُ غـَيـْرُهُ. و بعضى قصّه منافقين عَقََبه را در مراجعت پيغمبر صلى اللّه عليه و آله و سلّم از سـفـر حـجـة الوداع نـگـاشـتـه انـد. و هـم در مـراجـعـت از تـبـوك حـضـرت رسـول صـلى اللّه عـليـه و آله و سـلّم مـسـجـد ضـرار را كـه مـنـافـقـيـن بـنـا كرده بودند مـقـابـل مسجد قُبا و مى خواستند ابوعامر فاسق را براى آن بياورند، فرمان داد كه خراب كـنـند و آتش ‍ زنند؛ پس آن مسجد را آتش زدند و از بنيان كندند و مطرح پليديها ساختند و در شـاءن ايـن مـسـجـد و مـسـجـد قـُبـا نـازل شـده : (وَالَّذيـنَ اتَّخـَذُوا مـَسـْجـِدا ضِرارا..).(303)
بالجمله ؛ حضرت رسول صلى اللّه عليه و آله و سلّم وارد مدينه گشت و به قولى هنوز از مـاه رمـضان چيزى باقى بود پس نخست چنانكه قانون آن حضرت بود به مسجد درآمد و دو ركعت نماز گزاشت پس از مسجد به خانه خود تشريف برد.
و بـعـد از مـراجـعـت آن حـضـرت از تـَبـوك در عـُشـْر آخـِر شـَوّال ، عـبداللّه بن اُبىّ كه رئيس ‍ منافقين بود مريض شد و بيست روز در بستر بيمارى بـود و در ذى القعده وفات كرد و عنايت پيغمبر صلى اللّه عليه و آله و سلّم در حق او به جـهـت رعـايـت پـسـرش ‍ عـبـداللّه و هـم به جهت حكمتى چند كه ديگران بر آن واقف نبودند و اعـتـراض عـمـر بـر آن حـضرت در جاى خود به شرح رفته . و هم در سنه نهم ، ابوبكر ماءمور شد كه مكّه رود و آيات اوائل سوره بَرائت را بر مردمان قرائت كند؛ چون ابوبكر از مـديـنـه بـيـرون شـد و از ذوالحـُلَيـْفـه مـُحـْرم شـده و لخـتـى راه پـيـمـود جـبـرئيـل بـر پـيـغـمـبـر صـلى اللّه عـليـه و آله و سـلّم نازل شد و از خداى سلام آورد و گفت : لايُؤَدّيها اِلاّ اَنْتَ اَوْرَجُلٌ مِنْكَ.(304)يعنى اين آيات را از تو ادا نكند جز تو يا مردى كه از تو باشد و به روايتى گفت غير از على عـليـه السـّلام تـبليغ نكند؛ پس حضرت رسول صلى اللّه عليه و آله و سلّم اميرالمؤ منين عـليـه السـّلام را امـر فرمود شتاب كند و آيات را از ابوبكر گرفته و خود در موسم حج بـر مـردم قـرائت فـرمـايـد. امـيـرالمـؤ مـنـيـن عـليـه السـّلام در منزل رَوْحاء به ابوبكر رسيد و آيات را گرفته به مكّه برد و بر مردم قرائت فرمود.
مراسم برائت از مشركين