زخمى شدن امام حسن (ع ) در دفاع از عثمان !
ما در صحّت محتواى روايتى كه مى گفت : امام حسن (ع ) در دفاع از عثمان زخمى شد، شك و
ترديد داريم ، زيرا گرچه ممكن است امام على (ع ) دو فرزندش يا تنها امام حسن (ع ) را
براى دفاع از عثمان فرستاد باشد و آن دو نيز به نزد عثمان آمد و ماءموريت محوله از
جانب پدر را به اطلاع او رسانده باشند، اما ظاهرا عثمان آن دو را رد كرد و دفاع آن دو را
نپذيرفت ؛ نصوص زير اين مطلب را روشن مى كند:
1. ((على پسرش حسن را خواست و به او گفت : پسرم ! به نزد عثمان برو و به او بگو:
پدرم مى گويد: آيا ميل دارى كه تو را يارى كنم ؟ حسن پيام پدرش را به عثمان رساند.
عثمان بدو گفت : نه ، من يارى او را نمى خواهم ، زيرا
رسول خدا (ص ) را ديدم ...حسن سكوت كرد و به نزد پدر باز گشت و پاسخ عثمان را
برايش باز گفت ....))
2. ((وقتى مردم خانه عثمان را به محاصره خود در آوردند او روزه داشت ...عثمان به حسن
بن على كه كنارش نشسته بود رو كرد و گفت : برادر زاده ! تو را به خدا سوگند، به
من بگو كه چرا از اين محل خارج نشدى ؟ زيرا من مى دانم كه پدرت چقدر به تو علاقه
دارد. پس حسن بيرون رفت و به دنبالش عبداللّه بن عمر نيز خارج شد.))
3. ((هر گاه مردم از حكومت عثمان به على (ع ) شكايت مى بردند، على فرزندش حسن را
نزد عثمان مى فرستاد. چون اين كار زياد تكرار شد، به او گفت : پدرت مى پندارد هيچ
كس نيست كه آنچه را او مى داند بداند، حال آن كه ما بهتر از او مى دانيم كه چه مى كنيم ؛
بايد دست از ما بردارد. ديگر على (ع ) پسرش را بدين منظور نزد او نفرستاد.))
ابن قتيبه گويد:
((سپس حسن بن على داخل شد و گفت : مرا به هرچه مى خواهى فرمان ده كه من در اختيار
توام . پس عثمان به او گفت : اى برادرزاده ! برگرد و در خانه ات بنشين تا اين كه
فرمانى از جانب خدا برسد.))
4. گروهى از مردم ، از جمله سعد بن مالك و ابو هريره و زيد بن ثابت و حسن بن على همت
كردند و جان بركف آماده شدند تا عثمان دفاع كنند. عثمان كس به نزدشان فرستاد و آنان
را از تصميم خود آگاه كرد و از آنان خواست كه پراكنده شوند، آنان هم منصرف شدند.
5. ((عثمان كس به نزد على بن ابى طالب فرستاد كه به نزد من بيا. على پسرش حسين
را فرستاد. عثمان به او گفت : اى برادرزاده ! آيا مى توانى از من در
مقابل مردم دفاع كنى ؟ حسين گفت : خير. عثمان گفت : پس به پدرت بگو كه نزد من آيد.
حسن به نزد پدر آمد و سفارش عثمان را به او رساند. على بر خواست تا نزد عثمان رود،
پسرش محمّد بن حنيفه به سويش شتافت و مانع رفتن پدر شد... در همين اثنا فرياد بر
آمد كه عثمان كشته شد.))
6.ابو محنف مى گويد:
((مروان حكم نگاهى به حسين بن على كرده و گفت : چه چيز تو را به اين جا آورده است ؟
حسين گفت : وفاى به عهد و بيعتى كه با خليفه دارم . گفت : از نزد ما برو! پدرت مردم
را بر عليه ما جمع كرده و تو در اينجا با ما هستى ؟ برو كه
ميل به جنگ ندارم و بدان امر نمى كنم .))
آنچه گذشت ، بيان مى كند كه عثمان يارى حسن با حسين عليه السّلام
را نپذيرفت و آن دو در جنگ ، عليه انقلابيان شركت نكردند. شايد اين
عمل بارها تكرار شد و حضرت خود را براى دفاع از عثمان بر او عرضه كرد، اما هر
دفعه عثمان او را رد كرد. همين موجب شك و ترديد در روايتى است كه مى گويد: امام حسن (ع
) در اين قضيه مجروح شد. همچنين عدم صحت روايتى را مى رساند كه برخورد امام على (ع
) را با حسنين (ع ) بيان مى كرد و ما آن را مردود و نادرست خوانديم .
ممكن است امام حسن (ع ) به خاطر احترام خاصى كه در ميان ديگران داشت و بدون اينكه در
جنگ دخالتى داشته باشد، براى نجات برخى از افراد، به آنها كمك كرده باشد. در
سخنانى كه بين حضرت و مروان حكم رد و بدل شد، حضرت به او فرمود:
((افلا اءرقت دم من وثب على عثمان فى الدار، فذبحه كما يذبح
الجمل ، و اءنت تعغوثغاء النعجه و تنادى بالويل و الثور. كالامة اللكعاء. الا دفعت عنه
بيد؟ اءو ناضلت عنه بسهم ؟ لقد ارتعدت فرائصك و غشى بصرك فاستغثت بى كما
يستغيث العبد بربه ، فانجيتك من القتل و منعتك منه ثم تحت معاويه على قتلى ؟ ولو رام
ذلك لذبح كما ذبح ابن عفان ؛ چرا كسى را كه در خانه عثمان به او يورش برد و او را
آن چنان كه شتران را مى كشند، به قتل رساند، نكشتى و خونش را بر زمين جارى نكردى ؟
تو در آن موقع همچون گوسفندان صدايت را بلند كرده و همانند كنيزان فرو مايه و پست
آهو و اويلا سر داده بودى ، چرا به كمك عثمان نشتافتى ؟ چرا براى دفاع از او تيرى رها
نكردى ؟ آن هنگام بدنت سخت به لرزه آمده بود و پريشانى بر تو غالب بود. از من كمك
خواستى و مرا به فرياد رسى طلبيدى ، چنان كه بنده از اربابش كمك مى خواهد و خود را
در پناه او مى گيرد، من تو را از مرگ نجات دادم و مانع
قتل تو شدم . بى انصاف ! اكنون معاويه را بر
قتل من ترغيب مى كنى ؟ بدان كه اگر چنين مساله اى پيش آيد، او همانند پسر عفان كشته
خواهد شد (و از تو كارى ساخته نخواهد بود).))
موضع قوى و نيرومند امام حسن (ع )
از طرف ديگر، نص فوق يه طور كاملا آشكارى موضع بسيار نيرومند امام حسن (ع ) را
بيان مى كند، و دلالت دارد كه موضع حضرت (ع ) چقدر قوى و نيرومند بوده است .
سخن پسر عاص گذشت كه به معاويه گفت :
((مردم به دنبالش راه افتادند. فرمان داد، اطاغت كردند، سخن گفت ، تصديق نمود. اين
در، كار را به جاهاى باريك ترى خواهند كشاند. چه خوب بود كه كسى را به دنبالش
مى فرستادى تا او و پدرش را لعن مى كرديم و دشنام مى گفتيم و ارزش هر دو را در پيش
ديگران پايين مى آورديم ....))
سفيان بن ليلى به امام حسن (ع ) گفت :
((خدا مردم را درباره تو هم صدا كرده است .))
ابو جعفر روايت كرده كه ابن عباس گفت :
((اولين خوارى و ذلت عرب ، مرگ حسن (ع ) بود.))
ابوالفرج گويد:
((...به ابو اسحاق سبيعى گفته شد: چه هنگام مردم خوار و
ذليل شدند؟ گفت :
آن موقع كه حسن رحلت كرد، زياد پسر ابوسفيان خوانده شد و حجربن عدى به
قتل رسيد.))
معاويه نيز اقرار دارد:
حسن (ع ) در قبال معاويه و امويان قدرت و اثر بيشترى و عظيم ترى داشته باشد، در
موارد ذيل خلاصه كرد:
يارى و نصرت عثمان توسط امام ، عدم شركت حضرت در
قتل مشركان قريش و ديگران (زيرا امام در آن موقع كودك خرد سالى بود كه نمى توانست
در جنگ هاى رسول خدا (ع ) عليه مشركان شركت جويد)، مردم ، سخنان و مواضع
رسول اكرم (ع ) را در خصوص آن حضرت ديده و شنيده بودند. از طرف ديگر، تمامى
مردم مى دانستند كه آيات قرآنى زيادى درمورد
فضل و دانش آن حضرت نازل شده و خصلت هاى كريمانه اش را ستوده و تاكيد دارد كه
مقام رهبرى آينده امت مسلمان را خداوند براى وى آماده و مهيا كرده است و نيز جاى هيچ گونه
دستاويزى براى تضعيف مركزيت و قدرت امام (ع ) باقى نبود تا دشمنان بدان تمسك
جويند، و از طرفى حضرت با مساله اى مثل حكميت - كه قبلا پدرش از سوى معاويه و بنى
اميه گرفتارش شده بود - مراجه نگرديد.
آرى ، او فرزند كسى است كه قريش را تار و مار كرد و قهرمانان عرب را از پاى در
آورد، آنهايى كه مى خواستند با همه حيله ها و وسايلى كه در اختيار داشتند نور خدا را
خاموش كنند. ضعف استدلال معاويه در مقابل امام حسن (ع ) وقتى روشن خواهد شد كه گفته ها
و سخنان شخص معاويه را ملاحظه كنيم . او براى تصدى پست خلافت ، چيزى كه بتوان
بدان استدلال كند نداشت ، مگر اين كه بگويد: ولايتش طولانى تر، تجربه اش بيشتر،
سياستش قوى تر و سنش از امام حسن (ع ) بزرگتر است .
بعضى از پژوهش گران مسائل تاريخى مى گويند:
((بدين ترتيب معيارهاى خلافت به صورت معيارهاى
مدل لباس و زيبائى اندام ، طولانى تر، بزرگتر، قديم تر و بيشتر بودن در آمد.))
آنجه موجب تضعيف موضع امام حسن (ع ) و تقويت شوكت و
جلال معاويه شد، مسائل مربوط به سپاه امام (ع ) و شرايط خاص حاكم بر چامعه اسلامى
، على الخصوص مردم عراق و نيز مسائل عقيدتى و اجتماعى و
مسائل ديگر بود.
اگر چه آن طور كه به نظر مى رسد عامل زمان در دراز مدت به نفع امام حسن (ع ) تمام
شد، خصوصا بعد از تحول مختصرى كه بر اثر تلاش هاى امير المؤ منين در جامعه عراق
در قبال اهل بيت (ع ) به وقوع پيوست .
در باره جامعه عراق در بحث ديگرى در باب ((خوارج )) مطالبى بيان كرده ايم . در همين
بحث نيز اشاراتى داشتيم كه شايد مفيد باشد، اما فعلا مورد بحث ما نيست ، چرا كه
مربوط است به شرايط صلح امام حسن (ع ) و بايد در جاى خود مورد بحث و بررسى
قرار گيرد.
آيا امام حسن (ع ) عثمانى بود؟!
عده اى مى گوشند تا بگويند: امام حسن (ع ) به معناى دقيق كلمه عثمانى بود ؛ مى
گويند:
((احتمالا حسن (ع ) در گرايش به عثمان غلو كرده باشد، تا جايى كه روزى چيزى را كه
خوش نداشت به پدرش گفت . راويان نقل كرده اند: روزى على (ع ) از كنار پسرش حسن
عبور مى كرد و او در حال وضو گرفتن بود. به او گفت :
حسن ! وضويت را كامل كن ! حسن با اين سخن تلخ ، پاسخ پدر را داد: ديشت مردى را كشتند
كه وضوى كامل مى گرفت . على گفت : خداوند اندوه تو را درباره عثمان طولانى كند.))
در نص بلاذرى آمده :
((مردى را كشتى كه وضوى كامل مى گرفت .))
در داستان ديگرى مى گويند: (حسن (ع ) گفت :)
((اى اميرالمؤ منان ! من نمى توانم با شما سخن بگويم . آن گاه گريست . پس على
فرمود: حرف بزن و همچون زن نوحه مكن !حسن گفت :
مردم عثمان را محاصره كردند ؛ به تو امر كردم كه از آنان فاصله بگير و به مكه برو،
تا اين كه مردم به هوش آمده ، بيدار شوند، اما تو سر پيچى كردى . مردم او را كشتند،
به تو امر كردم كه از آنان كناره بگير... امروزه به تو امر كردم كه به عراق نرو،
زيرا مى ترسم كه در آن ديار غربت ، گمنان كشته شوى . پس على فرمود....))
روايات ديگرى نيز هست كه همين معنا را مى رساند و فعلا مجالى براى ذكر آن نيست .
از نظر ما همه اين گفته ها مردود است ، زيرا:
اولا: چگونه مى توان بين اين حديث و حديث سابق جمع كرد كه مى گفت :
اميرالمؤ منين فرزندانش حسن و حسين (ع ) را براى دفاع از عثمان فرستاد، و يا آن گاه كه
از واقعه با خبر شد، چون آشفته اى حزين از راه رسيد و حسن را كه خون بر صورتش
جارى بود، سيلى زد و با دست ديگرش به سينه حسين كوبيد، به اين گمان كه آن دو در
ماموريت خود كوتاهى كرده اند؟ چگونه مى توان تنهايت و تناقض بين اين دو حديث را بر
طرف نمود؟!
ثانيا: هر كه در مواضع و زندگانى امام حسن (ع ) تتبع و بررسى كند، در مى يابد كه
امام همواره با اصرار فراوان ، ياريگر پدر و مدافع حق غصب شده اش بود و در دفع
استدلالهاى دشمنانش كوشش فراوان داشت . حتى در جنگ هاى نبرد و
جمل و صفين ، خود را در اين راه در معرض خطرهاى بزرگ قرار داد، تا جايى كه - همان
طور كه ديديد - پدرش فرمود: ((جلو اين پسر را بگيريد!))
در مورد دفاع امام حسن (ع ) ازاهل (ع ) و حقانيت آنان به خلافت ، مواضع و
اقوال آن حضرت آن قدر زياد است كه در اين فرصت كوتاه نمى توان همه آن را بيان
كرد، ليكن به نمونه اى از آن ها اكتفا مى كنيم :
1. امام حسن (ع ) فرمود:
((انّ ابابكر و عمر عمدا الى هذا الامر و هولنا كله فاخذاه دوننا و جعلا لنا فيه سهما
كسهم الجّدة اما و اللّه لتهمنّهما انفسهما يوم يطلب الناس فيه شفاعتنا؛ راستى كه
ابوبكر و عمر تمام توجه خود را به امر خلافت
مبذول داشتند و آن را از چنگ ما ربودند، و حال آن كه همه اختيارات آن
مال ما بود. پس بدون مشاركت دادن ما، آن را به دست گرفتند و براى ما سهمى همچون
سهم جده قرار دادند. هان به خدا سوگند !آن روزى كه مردم شفاعت ما را طلب كنند، آن دو
شديدا درگير نجات خود از غم و اندوهى هستند كه آنها را احاطه كرده است .))
شوشترى مى گويد:
((ظاهرا مراد خضرت از اين كه فرمود: مانند سهم جدّه ، اين است كه آن دو از خلافت و
باقى حقوق اهل بيت (ع ) تنها به قدر بخور و نمير به آنها مى دادند، همان طور كه
والدين با جده رفتار مى كنند.))
2. امام حسن (ع ) در خطبه اى فرمود:
((ولولا محمّد (ص ) و اوصياؤ ه ، كنتم حيارى لا تعرفون فرضا من الفرائض ...؛
اگر محمّد (ص ) و اوصياى او نبودند، شما در بيابان
جهل و ضلامت ، سردرگان و حيران بوديد و فريضه اى كه از فرايض الهى را نمى
شياختند....))
اين مطلب را حضرت پس از بيان فرايض و تكاليف الهى فرمود. از جمله اين فرايض ،
ولايت اهل بيت (ع ) بود.
3. بعد از بيعت مردم با امام حسن (ع ) حضرت خطبه اى ايراد كرد و طى آن فرمود:
((پس ، از ما اطاعت كنيد كه اطاعت ما را واجب است ، چرا كه به طاعت خداى
عزوجل و رسولش (ص ) مقرون گشته است . خدا مى فرمايد:
يا ايّها الّذين امنو اطيعوا اللّه و اطيعوا الرّسول و اولى الامر منكم فان تنازعتم فى شى ء
فردّوه الى اللّه و الرّسول .))
4. اربلى مى گويد:
((بين معاويه و امام حسن نامه هاى مبادله شد. حسن (ع ) در اين نامه بر استحقاق خود به
خلافت احتجاج كرد و بر كسانى كه بر پدرش پيشى گرفتند و خلافت
رسول خدا (ص ) را به زور از چنگ آنان ربودند يورش برد.))
امام حسن (ع ) در نامه اى به معاويه ، بعد از اين كه مجاهده قريش پس از دحلت
رسول خدا (ص ) را با اهل بيت (ع ) گوشزد كرده ، جنين مى نويسد:
((و قد تعجّبنا لتوثّب الوتوثبين علينا فى حقّنا وساطان نبينا (ص )... فاءمسكنا عن
منارعتهم مخافه على الدين ان يجد المنافقون و الا حزاب بذلك مغمزا يثلمونه به ... و بعد
فان اميرالمؤ منين على بن ابى طالب (ع ) لما
نزل به الموت و لانى الامر بعده ؛
ما به راستى در شگفتيم از كسانى كه در ربودن حقمان بر ماريوش برده و خلاف
پيامبرش را كه حق مسلم ماست ، از چنگ ما ربودند... ما ديديم اگر در گرفتن حق خويش به
منازعه با ايشان بپردازيم ، ممكن است منافقان و ساير احزاب مخالفت دين ، وسيله اى
براى خراب كارى و رخنه در دين به دست آورند و نيت هاى فاسد خود را عملى سازند، پس
دم فرو بستم ... همانا اميرالمومنين ، على بن ابى طالب (ع ) چون مرگ به سراغش آمد،
امر خلافت پس از خود را به من واگذار كرد.))
5. كافى است بگوييم كه پدرش او را به كوفه فرستاد. حضرت ، ابوموسى اشعرى
را كه مانع حمايت مردم كوفه از اميرالمؤ منين (ع ) مى شد از كارگزارى آن جا خلع كرد.
امام حسن (ع ) پس از سفر به كوفه با ده هزار جنگجو به خدمت پدر رسيد. در اين قضيه ،
حوادث مهم و مهيجى به وقوع پيوست كه بيانگر فناى مطلق امام حسن (ع ) در مساءله
پدرش كه در نظر امام ، مساءله اسلام و ايمان بود، مى باشد. حضرت جان به كف آماده
بود تا براى دفاع از پدر، بهاى سنگينى بپردازد.
6. امام حسن (ع ) با موضع قدرتمندى كه داشت ، احتجاجات معترضان به مساءله حكمت را در
هم كوبيد و استدلال هاى مهمى ايراد كرد كه
قابل بحث و مطالعه بوده ، بيانگر عمق و انديشه ژرف و آگاهى عميق نسبت به همه امور و
مسائل مى باشد. (در اين باره به منافع مربوط مراجعه فرماييد.)
7. امام حسن (ع ) فرمود:
((نحن اولى الناس بالناس فى كتاب اللّه و على لسان نبيه ؛
ما در كتاب و سنّت رسول خدا (ص ) نسبت به مردم از خودشان سزاوار تريم .))
8. امام در خطبه اى فرمود:
((ان علينا باب من دخله كان مؤ منا و من خرج عنه كان كافرا؛
على (ع ) درى است كه هر كس از آن وارد شود، مؤ من و هر كس از آن خارج شود، كافر است
.))
9. آن حضرت (ع ) به حيب بن مسلمه فرمود: ((رب مسير لك فى غير طاعه اللّه ؛
چه بسا مسيرى را بپيمايى كه در طاعت خدا نباشد.))
حبيب گفت : اما مسير من به سوى پدرت از قبل نيست .
حضرت فرمود:
((بلى و اللّه ! ولكنك اطعت معاويه على دنيا قليله زائله فلئن قام بك فى دنياك لقد قعد
بك فى آخرتك ولو كنت اذفعلت شرا قلت خيرا...؛
به خدا سوگند كه چنين است ! لكن تو به خاطر مقدار كمى از دنياى زودگذر از معاويه
پيروى كردى . اگر معاويه دنيايت را ساخت ، آخرتت را ويران كرد؛ اگر كار بدى كردى
، سخن خوبى گفتى ...))
10. امام حسن (ع ) در خطبه اى اين اتهام را كه وى معاويه را سزاوار خلافت مى دانسته ، رد
كرده است . ما اين خطبه را در بحث ((مبارزه ائمه (ع ) با اين توطئه )) با ذكر منابع
آورده ايم .
فعلا به همين اندازه بسند مى كنيم . از طرفى نيز قصد نداريم كه در اين باره به
تفصيل سخن بگوييم ، بلكه منظور ما اين است كه نمونه هايى از اين مطلب را بيان كنيم .
راغبان مى توانند به كتب تاريخ و حديث مراجعه كنند.
ثانيا مطالب و كلماتى را كه به امام حسن (ع ) نسبت مى دهند كه وى آنها را به پدرش
گفته است ، نه تنها با ساده ترين اصول ادب اسلامى و اخلاق نيكوى انسانى منافات
دارد، بلكه با اين مطلب كه خداوند سبحان وى را تطهير كرده و نيز با گفته هاى پيامبر
(ص ) در حق حضرت و همچنين با اخلاق و سجاياى ارزشمندى كه از او سراغ داريم ، در
تضاد و تنافى است ، خصوصا اين كه ادعا مى كنند حضرت اين سخنان را به پدرش
على (ع ) گفته است ، در حالى كه وى قبل از هر كسى مى داند كه پيامبر (ص ) در مورد
على (ع ) گفته است : ((انه مع الحق و الحق معه يدور معه حيث دار))
چگونه مى توان پذيرفت كه چنين سخنانى را اما مجتبى (ع ) بر زبان جارى كرده باشد،
در حالى كه مردم كوچه و بازار عار دارند كه آن را بر زبان آورند، چه رسد به دابع
اهل كساء و فردى كه از نظر اخلاق و خوى و سياست و رفتار و سلوك ، شبيه ترين مردم
به رسول خدا (ص ) بود؟!
رابعا: از همه اين ها گذشته ، آيا معقول است كه بگوييم : امام حسن (ع ) نمى توانست خوب
و كامل وضو بگيرد؟ در حالى كه در كنار جدش ،
رسول اكرم (ص ) و پدر بزرگوار، على (ع ) روزگارى را سپرى كرده بود و دريايى
بى پايان از علم و فضيلت بود و از آغاز طفوليت به همه پرسش هايى كه از سوى جد
گرامى اش ، رسول اكرم (ص ) و پدرش ، اميرالمؤ منين (ع ) در مناسبت هاى مختلف به وى
حو آله مى شد، پاسخ مى داد
خامسا: اگر آن طور كه طه حسين مى پندارد - امام حسن (ع ) به معناى دقيق كلمه عثمانى
بود، پس حتما حضرت با تصرفات و اعمال ناشايست و خلاف شرع عثمان كه با كتاب و
سنت رسول اكرم (ص ) سازگار نبود، موافق بوده است ! و
حال اين كه چنين احتمالى در حق حضرت مجتبى كاملا مرود است ؛ چرا كه خوئ در تعريف
سياست فرمود:
((از جمله حقوق زندگان ، اين است كه مادامى كه زمامدار با تو به درستى رفتار كند،
تو نيز با وى به درستى و اخلاص عمل نمايى ، و آن گاه كه از راه راست منحرف شود،
فريادت را در برابر او بلند كنى ...))
و واضح است - همان طور كه طه حسين نيز قبول دارد - عثمان و كارگزارانش از مصاديق
بارز اين فرمايش امام بودند.
سادسا: در مورد روايت ديگر مى گوييم : اين كه در اين روايت آمده است حسن (ع ) به
پدرش گفت كه مدينه را ترك كند، به نظر ما نمى تواند درست باشد؛ چرا كه طلحه و
زبير و ديگر دنيا خواهان و فرصت طلبان در كمين چنين موقعيتى بودند، تا به اهداف
شوم خود برسند ابن ابى الحديد پس از رد اين نظر كه اميرالمؤ منين مى بايست از مردم
فاصله مى گرفت و يا از مدينه به مزرعه اش (ينبع ) مى رفت و در شورا شركت نمى
كرد، تا آن ها وى را دعوت مى كردند و كسى را به دنبالش مى فرستادند، مى گويد:
((به نظر من اين راءى ، راءى درستى نيست ، زيرا اگر على (ع ) چنين مى كرد آنها عثمان
يا يكى را از ميان خود براى خلافت انتخاب مى كردند و آن قدر به على (ع )
تمايل و رغبت نداشتند تا او را دعوت كنند، بلكه بر عكس ، كناره گيرى او از شورا
خواسته ديرينه آن ها بود؛ چرا كه قريش شديدا كينه على (ع ) را به
دل داشت و از او در غضب بود. من ، اعراب و بالاخص قريش را در اين باره و در مورد
انحرافشان از على (ع ) ملامت نمى كنيم ، زيرا على (ع ) بود كه آنان را تار و مار كرد و
خونشان را بر زمين ريخت ... حتى اگر اسلام آنان هم درست باشد، باز بغض و كينه ها
باقى است ...؛ اما اسلام اعراب چنين نبود چه گروهى از آنان به پيروى از سران
قبايل خود مسلمان شده بودند و گروهى نيز به طمع غنائم ، عده اى به خاطر ترس از
شمشير اسلام و گروهى هم بر اثر غيرت و عصبيت قوى و براى پيروزى بر ديگر
قبايل . عده اى ديگر مسلمانى را انتخاب كردند، چون با دشمنان و مخالفان اسلام دشمنى
داشتند.))
مردم نمى توانستند در اين شرايط بحرانى به على (ع ) اجازه دهند كه از مدينه خارج
شود و از طرفى نيز همين مردم بودند كه مدتها به
دنبال حضرت روان بودند تا با وى بيعت كنند.
اما در اين كه روايت فوق مى گويد: ((حسن (ع ) به پدرش گفت : منتظر باش تا اهالى
شهرهاى ديگر هم براى بيعت بيايند))، بايد بگويم : امام حسن (ع ) خود پس از شهادت
پدرش چون مردم با او بيعت كردند، بيعتشان را پذيرفت و منتظر نماند تا اهالى ديگر
شهرها با وى بيعت كنند.
حضرت مجتبى (ع ) آن هنگام كه درباره حكميت سخن مى گفت ، در مورد اين عمر فرمود:
((و ثالثة : انه لم يجتمع عليه المهاجرون و الانصار، الذين يعقدون الامارة ، و يحكمون
بها على الناس ؛
سوم : مهاجرين و انصار كه منعقد كننده امارت هستند و از راه امارت بر مردم حكومت دارند، در
مورد وى (ابن عمر) اجماع و اتفاق نكردند.))
از سوى ديگر، آيا غيبت امام على (ع ) و خروج وى از مدينه مى توانست جلو بنى اميه و
ديگر افراد بيمار و كوردل را بگيرد و نگذارد كه وى را به تحريك و تشويق مردم عليه
عثمان متهم كنند و نگويند كه مردم را براى محاصره عثمان گرد آورده است ؟!
آرى ، همان طور كه گذشت ، حضرت به مزرعه خود (ينبع ) رفت ، اما اين كار نتوانست جلو
آنان را بگيرد كه حضرت را متهم نكنند و بر او افترا نبندند.
اين كه مى گويند: امام حسن (ع ) با جنگ پدرش با طلحه و زبير مخالف بود، اين هم درست
نيست . چرا كه وى خود به كوفه رفت و ابوموسى را
عزل كرد و مردم را براى پيوستن به اميرالمؤ منين (ع ) ترغيب كرد تا پدرش بتواند به
كمك آنان با عايشه و طلحه و زبير بجنگد و بالاتر از اين كه خود امام حسن (ع ) در اين
جنگ شركت داشت . شايد منظور از نقل اين نقل اين روايات ، اين باشد كه امان على (ع ) را
به دشمنى با عثمان و قتل او متهم كنند يا حداقل وانمود كنند كه حضرت ، مردم را به
قتل خليفه ترغيب كرده است ؛ سپس اشكال كنند كه مسلمين در مورد خلافت على (ع ) اجماع
نكردند و از سويى موضع كسانى را توجيه كنند كه دست از يارى امام كشيدند و او را
تنها گذاردند.
از سوى ديگر، ملاحظاتى به چشم مى خورد كه بايد متذكر شويم :
1. ظاهرا كسى كه امام على (ع ) را از ماندن در مدينه منع كرد، اسامة بن زيد بود، اما بعدها
اين عمل با كمى تعديل و تغيير به امام حسن (ع ) نسبت داده شد. روايت مى گويد:
((اسامه به على (ع ) گفت : اى اباالحسن ! به خدا سوگند، تو از چشم و گوشم برايم
عزيزترى . من تو را آگاه مى كنم كه اين مرد كشته خواهد شد؛ پس از مدينه خارج شو و
ره مزرعه خود (ينبع ) برو! زيرا اگر وى كشته شود و تو در مدينه شاهد ماجرا باشى ،
مردم تو را به قتل او متهم خواهند كرد، اما اگر كشته شد و تو حضور نداشتى ، احدى از
مردم بعد از اين از تو كناره گيرى نخواهد كرد.
على (ع ) به او گفت :
((ويحك ، واللّه انك لتعلم انى ما كنت فى هذا الامر الّا كالا خذ بذنب الاسد و ما كان لى
فيه من امر و لانهى ؛
واى بر تو! به خدا سوگند، تو خوب مى دانى كه من در اين امر همچون كسى هستم كه از
دم شير گرفته است ، نه بدان امر كردم و نه از آن نهى نمودم .))
2. درباره روايت وضو، در بعضى از كتاب ها آن را با كمى اختلاف به حسن بصرى - كه
دو سال قبل از پايان خلافت عمر متولد شد - تسبا مى دهند. ابن ابى الحديد مى گويد:
((از چيزهايى كه گفته شده ، يكى اين است كه ابوسعيد، حسن بن بصرى با على (ع )
كينه داشت و او را مذمت مى كرد...از وى نقل شده كه گفت : روزى على (ع ) او را ديد كه
وضو مى گرفت در وضو گرفتن وسواس به خرج مى داد؛ از اين رو آب زيادى ريخت .
على (ع ) به او گفت : حسن ! آب زيادى ريختى ! گفت : اميرالمؤ منين ! از خون هاى مسلمانان
كه بيشتر ريخته نشد. على (ع ) گفت : آيا تو را ناراحت كرده است ؟ گفت : آرى . على (ع )
فرمود: پس همواره غمگين و محزون باش ! گويند: از آن پس همواره حسن بصرى عبوس و
محزون بود، تا از دنيا رفت .))
در روايت ديگرى (حسن بصرى ) مى گويد:
((چون اميرالمؤ منين (ع ) به شهر ما (بصره ) وارد شد، عبورش بر من افتاد كه وضو مى
گرفتم . فرمود: اى جوان ! نيكو وضو ساز تا خدا با تو نيكويى كند. سپس از پيش من
رفت . به دنبال او روان شدم . برگشت و به من نگريست و فرمود: اى جوان ! حاجتى دارى
؟ عرض كردم : آرى ، به من سخنى بياموز كه برايم سودمند باشد.))
حسن بصرى سخنان على (ع ) را نقل مى كند، اما جواب خود را بيان نمى كند، بلكه تلاش
دارد تا فضيلتى براى خود دست و پا كند كه شبهه انحراف وى از على (ع ) را مستبعد
گرداند. در صورتى كه روايت ابن ابى الحديد، انحراف وى از حضرت (ع ) را به
صراحت بيان مى كند. شايد روايتى نيز كه مى گويد: اميرالمؤ منين (ع ) وى را از مسجد
بيرون كرد و نگذاشت كه سخن بگويد، به انحراف وى از حضرت (ع ) اشاره داشته
باشد.
حسن بصرى هر جا مى نشست ، اگر موقعيت را مناسب مى ديد به يادآورى عثمان مى پرداخت و
سه مرتبه بر او رحمت مى فرستاد و سه مرتبه نيز قاتلانش را لعن كرده و مى گفت :
اگر ما آنان را لعن نكنيم ، ديگران ما را لعن خواهند كرد آن گاه ذكر على را به ميان مى
آورد و مى گفت : اميرالمؤ منين صلوات اللّه عليه - همواره از جانب خداوند مؤ يد و پيروز
بود تا اين كه حكميت را پذيرفت . سپس مى گفت : اگر حق با توست ، پس چرا حكميت را
مى پذيرى ؟ اى بى پدر! چرا يك قدم پيش نمى روى ؟
بغض و كينه حسن بصرى نسبت به اميرالمؤ منين مشهور است . مردى نزد او آمد و گفت : ابا
سعيد! مردم فكر مى كنند كه تو با على (ع ) كينه دارى . حسن گريست . روايت مى گويد:
وى خود را از اين اتهام تبرئه و اميرالمؤ منين را تمجيد و ستايش كرد در نص ديگرى دارد:
آن مرد به وى گفت :
((به ما خبر رسيده كه مى گويى : اگر على در مدينه مى ماند و از خرماى خشك آن (نان
خشك نيز آمده ) مى خورد، برايش بهتر بود از كارى كه كرد حسن به او گفت ....))
3. اين روايت ساختگى كه براى اهداف پست سياسى
جعل شده ، ما را به ياد روايت هاى ساختگى ديگرى مى اندازد كه براى همين منظور ساخته
شده اند. از اين قبيل است روايتى كه داستان ازدواج ام كلثوم ، دختر اميرالمؤ منين (ع ) با
عمربن خطاب را بيان مى كند. در اين روايت آمده :
((اميرالمؤ منين به فرزندايش گفت : عمويتان (عمر) را داماد كنيد! گفتند: ام كلثوم زن است
و اختيارش به دست خود اوست ، هر كس را بخواهد انتخاب مى كند. سپس على (ع ) در حالى
كه خشم گرفته بود، بر خاست (گفت ) تا بيرون رود، اما حسن دامان پدر را گرفت و
عرض كرد: اى پدرجان ! طاقت هجران تو را ندارم . على گفت : پس خواهرتان را به
ازدواج او (عمر) در آوريد.))
هدف اصلى از جعل اين روايت اين است كه بگويند: على (ع ) اهتمام زيادى به ازدواج
دخترش با عمر داشت ، در حالى كه حقيقت كاملا بر عكس است و نصوص تاريخى نيز بر
همين امر دلالت دارد.
امام صادق (ع ) نيز در اين مورد فرمود: ((اين ناموسى كه به زور و غصب از ما گرفته
شد.))
4. روايت ديگرى مى گويد:
((اميرالمؤ منين (ع ) فرزندش امام حسن (ع ) را چنين توصيف كرد: حسن
اهل خورد و خوراك ويكى از جوانان قريش است . آن هنگام كه درگيرى شديدى پيش آيد،
شما را در جنگ از چيزى كفايت نمى كند.))
در صورتى كه امام حسن (ع ) خود مى فرمايد:
((لم يكن معاوية باءصبر عند اللقاء ولا اءثبت عند الحرب منى ؛
معاويه در مواجه با دشمن از من صبورتر و در جنگ از من با ثبات تر نبود.))
از سوى ديگر، حملات قهرمانانه حضرتش در دو نبرد
جمل و صفين معروف و مشهور است ، تا جايى كه اميرالمؤ منين (ع ) همان طور كه قبلا اشاره
كرديم - از مردم خواست كه اين پسر را نگهدارند.
از طرف ديگر، وقتى به معاويه خبر رسيد كه زياد بر امام حسن (ع ) جراءت پيدا كرده و
جرى شده است ، ابياتى برايش نوشت و فرستاد. (اين ابيات در سخنان علامه احمدى
نقل خواهد شد.))
5. مدائنى گفته :
((امام حسن (ع ) از دختر مردى خواستگارى كرد. آن مرد با ازدواج دخترش با حضرت موافقت
كرد، اما گفت : من دخترم را به همسرى تو در مى آورم ، اما بدان كه تو مردى تهى دست ،
كثير الطلاق وافسرده و دل تنگ هستى ، لكن از نظر حسب و نسب از همه مردم بهتر و از لحاظ
جد و پدر از همه تالاترى .))
از نظر ما جاى هيچ گونه شك و ترديدى نيست كه اين روايت هم ساختگى و
مجعول است ؛ چرا كه امام حسن (ع ) آدم فقير و بى بضاعتى نبود كه وى از حضرت به
لفظ ((ملق )) (تهى دست ) تعبير كند و از طرفى بخشش ها وجود و كرم حضرت چيزى
نيست كه بتوان منكر آن شد. (طالبان به كتب تاريخ و حديث مراجعه كنند.)
در مورد كثرت طلاق و ازدواج حضرت (ع ) دانشمندان و پژوهشگران به قدر كافى بحث
كرده اند؛ از اين رو نيازى به بحث مجدد آن نمى بينيم و فعلا متعرض آن نمى شويم ؛
به طور مثال به كتاب هاى زير رجوع شود:
الف ) صلح الحسن (ع ) علامه سيد محمّد جواد
فضل اللّه (ره )؛
ب ) حياة الحسن بن على (ع ) باقر شريف القرشى .
در مورد اين كه آن مرد گفت : تو آدم افسرده و دلتنگى هستى ، ابن ابى الحديد مى گويد:
((ما نمى توانيم آن را قبول كنيم ، زيرا غلق به معناى (فرد) بسيار
دل تنگ است و حال اين كه حسن (ع ) در ميان مردم : از همه سعه صدر بيشترى داشت و
اخلاقش از همه نيكوتر بود.))
آرى ، مخالف و موافق اقرار دارند كه امام حسن (ع ) در خلق و خوى و خلقت و ساير خصلت
هاى كريمانه و افعال نيكو به پيامبر اكرم (ص ) شبيه بود.
معلوم است كه منظور از جعل روايت فوق اين بوده كه وانمود كنند امام حسن (ع ) به خودى
خود شخصيت مهمى نبوده ، بلكه عمده فضيلتش اين است كه جدش پيامبراكرم (ص ) بود و
پدرش على بن ابى طالب (ع )... و بالاتر اين كه بگويند: جز يافتن زنان زيبا و
دل فريب و كام جويى از آنان و سپس واگذارى شان به ديگران ، هم و غم ديگرى نداشته
است ؛ پس چرا بايد يزيد دائم الخمر و فاجر، به خاطر كارهاى ناشايست خود مورد ملامت
و سرزنش قرار گيرد؟ زيرا اگرچه وى نيز به
دنبال خوش گذارنى و كام جويى از زنان است ، اما صفاتى را كه حسن داشت ، ندارد؛ نه
كثيرالطلاق است و نه تنگ دست و نه افسرده و
دل تنگ ؛ همچنان كه در مورد ديگران نيز وضع به همين
منوال است . ضرب المثل عربى است كه مى گويد:
((ما عشت اراك الدهر عجبا؛
اگر عمر طولانى كنى ، چيزهاى عجيب بينى .))
در پايان به عنوان حسن ختام ، گفتار علاّمه احمدى را
نقل مى كنيم كه مى گويد:
جاى شگفتى نيست كه سخنان دروغ و اكاذيب بى اساس به حسنين نسبت دهند. همين ها مى
گويند: حسن (ع ) كه ديد در آن وضع بحرانى و خطرناك پدرش قصد دارد خلافت را
بپذيرد، به پدر گفت :
عقيده من اين است كه طلحه و زبير به قبول خلافت شما وادار نشوند و مردم را نيز همچنان
به حال خود واگذارى تا در اين كار ب مشورت با هم بپردازند، هر چند كه يك
سال به طول انجامد. به خدا قسم ! اگر يك سال به مشاوره
مشغول باشند، باز از شما دست بردار نخواهند بود و بالاخره خلافت
مال شماست و چاره اى جز قبول خلافت شماندارند، و نيز بيعت طلحه و زبير را به
خودشان واگذار! زيرا من در چهره آنان آثار كراهت و پيمان شكنى و مكرو خدعه را نمايان
مى بينم .))
سخنان ديگرى نيز به حضرت مجتبى (ع ) نسبت داده اند كه همين مضمون را مى رساند.
به رغم تناقض گويى اين متون ، متذكر مى شويم كه اين روايت به نفع طلحه و زبير
ساخته شده ، تا اظهار نمايد كه بيعت آن دو از روى اكراه و اجبار بوده و بيعت مردم هم از
روى دور انديشى و مشاوره نبوده است . مى پرسيم : مگر امام حسن (ع ) سر پيچى پدرش را
از قبول بيعت نمى ديد، و مگر با گوش خود نشنيد كه پدرش مى گفت : ((دعونى و
التمسواغيرى ؛ مرا واگذاريد و به دنبال ديگرى برويد؟! آيا اصرار شديد على (ع ) را
در رد تقاضاى مردم نمى ديد؟
مگر حسن (ع ) نديد كه چگونه مردم براى بيعت با على (ع ) همچون
يال كفتار، زنجيروار به خانه حضرت هجوم آوردند، طورى كه نزديك بود حسنين (ع )
زير دست و پاى مردم پايمال شوند؟
آيا حسن (ع ) نديد كه همه مردم ، حتى كودكان و پيران نيز از بيعت خود با على (ع )
مسرور و شادمان بودند؟
آيا مشاهده نكرد كه شخصيت هاى اسلامى آن روز اصرار مى كردند كه حضرت بيعت را
بپذيرد؟ آيا نديد كه شخص طلحه و زبير پيشاپيش جمعيت بيعت كننده حركت مى كردند؟
سخنان مردم در آن روز، بهترين گواه بر مدعاى ماست . آيا حسن (ع ) نمى ديد كه دشمن
اموى ستمكار، مترصد فرصتى است كه بر پيكر اسلام و مسلمين ضربه وارد كند و باقى
مانده صحابه را از بين ببرد و نابود سازد؟
آيا امام حسن (ع ) نمى دانست كه با وجود ياور، بر عالم فرض است كه قيام كند و خلافت
را بپذيرد؟
آرى ، امام حسن (ع ) همه آن مسائل را مى ديد و هم مى دانست و كلمات جاودانه اش در مناسبت
هاى مختلف ، دليل قاطعى است كه با سياست هاى پدر در بيعت و جنگ و ساير مواضع و
مواقف كاملا موافق بوده ، و حضرتش را در گفتار و كردار و
قول و عمل تاءييد مى كرده است . مگر حسن (ع ) نبود كه مردم كوفه را براى جهاد در
ركاب على (ع ) و عليه ناكثين تحريك و تشويق كرد، و مگر همون نبود كه در جنگ آن قدر
غرق شده بود كه پدرش فرياد بر آورد: اين پسر را نگهداريد؟!
دروغ ديگرى هم به امام مجتبى نسبت داده اند كه در ربذه - در حالى كه گريان بود - به
پدرش گفت :
((امرتك فعصيتنى ، فاءنت اليوم تقتل بمضيعة لا ناصرلك !؛
تو را فرمان دادم ، اما سرپيچى كردى . امروز در ديار غربت بدون ياور كشته مى شوى
!))
اميرالمؤ منين فرمود:
((مالك تحن المراءة ؟ ما الذى امر تنى فعصيتك ؟؛
تو را چه شده است كه مانند زنان نوحه مى كنى ؟ مرا به چه فرمان دادى كه اطاعت نكردم
.))
ابن قتيبه نيز مطالبى نقل مى كند كه امام مجتبى (ع ) از همان
اول قصد داشت خلافت را به معاويه واگذارد.
اقوال و سخنان امام حسن (ع ) همه اين گفته ها را تكذيب مى كند و از اساس
باطل مى گرداند. چه اين ها به طمع مال و مقام آن ها را ساختند و در ميان مردم شايع كردند
كه بگويند: امام (ع ) آدم ضعيفى بود و نه مرد سياست و قاطعيت و تصميم و شجاعت .
اماساير مواضع و احتجاجات حضرت (ع ) را در
قبال معاويه و دار و دسته اموى و نيز خطبه ها، نامه ها و مواضع وى را در جنگ ها فراموش
كرده يا از ياد برده اند و خود را به فراموشى زده اند! گويى به گوششان نخوراه
كه امام على (ع ) از مردم خواست كه مانع رفتن حسن به ميدان نبرد شوند، آن جا كه فرمود:
((املكوا عنى هذا الغلام لايهدنى )). حتى معاويه درباره حضرت به زياد نوشت :
|
اما حسن فابن الذى كان قبله |
| اذا سار سار الموت حيث يسير |
|
و اهل يلد الرئبال الاّنظيره |
|
و لكنه لويوزن الحلم و الحجى |
| باءمر لقالوا: يذبل ، و ثبير |
((حسن فرزند همان كسى است كه هر جا مى رفت ، مرگ نيز پابه پاى او او قدم بر مى
داشت . بچه شير همانند شير است و حسن نيز همانند پدر خويش است اگر حلم و درايت او را
بتوان سنجيد، بايد گفت كه هموزن يذيل وثبير (نام دو كوه ) است .))
از اين گذشته ، امامت به معناى حقيقيش نزد اهل بيت (ع ) از مسلمات بود، اما خدا بكشد آنهايى
را كه بخاطر تعصبات قومى و نژادى ، حق آنان را غصب كرده اند و بخاطر رسيدن به
دنيا همانند سگان به همديگر يورش بردند.
ما كاملا مى دانيم كه تا چه اندازه اين گفته آنان به صحت نزديك است كه : وى خونريزى
را خوش نداشت . منظورشان اين بوده كه پدرش على (ع ) و برادرش حسين (ع ) را مورد
طعن و عيب جويى قرار دهند.
افسانه هاى ساختگى ديگرى از قبيل اين كه امام على (ع ) درباره حسن فرمود: در ميدان
نبرد و گارزار، حسن كارزايى ندارد و نمى تواند جاى چيزى را بگيرد؛ يا گفته معاويه -
كه آن گاه كه مقدارى پول به حسنين و جعفر داد و گفت : حسن با اين
پول براى دخترانش ، عطر خواهد خريد - براى اين ساخته شد كه حرمت و احترام حضرت
هتك نمايند و او را متهم نمايند كه وى دل باخته زنان بود، تا بدين وسيله سر پوشى
بر فسق و فجور يزيد بگذارند.
همچنين اين داستان را ساختند كه حسين (ع ) مخالف صلح حسن (ع ) با معاويه بود و از آن
خشنود نبود؛ از اين رو به حسن اعتراض كرد و او نيز آن گونه جوابش داد كه هرگز
شايسته مقام امامت نيست . در حالى كه حسين (ع ) در هنگام دفن امام حسن (ع ) او را به خاطر
صلحش با معاويه مورد تمجيد و ستايش قرار داد. در كتاب شريف كافى روايت شده كه امام
حسين (ع ) به منظور رعايت ادب هيچ گاه در مجلسى كه برادرش حسن حضور داشت سخن
نمى گفت .
از طرفى مى بينيم كه امام حسين (ع ) پس از برادرش ، تا معاويه زنده بود، پيمان صلح
را به هم نزد و با او به جنگ بر نخاست ؛ در حالى كه مردم كوفه به حضرت نامه ها
نوشته و او را براى جنگ با معاويه دعوت كردند.
والحمدللّه اولا و آخرا و باطنا و صلاته و سلامه على عباده الّذين اصطفى محمّد و آله
الطاهرين !
سخن پايانى
آنچه گذشت ، اشاره اى بود مختصر،به زندگانى سياسى امام حسن (ع ) در روزگار
پيامبر عظيم الشاءن اسلام و در عهد خلفاى سه گانه . در نظر داشتيم كه اين
تحليل و بررسى را تا زمان امامت و رهبرى حضرت (ع ) و سپس شهادتش
تكميل كنيم ، اما اوضاع و احوال ، مانع از تحقق چنين خواسته اى شد با اين
حال :
|
آب دريا را اگر نتوان كشيد |
| هم به قدر تشنگى بايد چشيد |
در اين جا مقدارى از بحث را كه به انجام رسيده ، در اختيار خوانندگان گرامى قرار مى
دهيم ، باشد كه خداى متعال در فرصت ديگرى ، توفيق اتمام بحث رابه ما عطا كند ان
شاءاللّه .
متذكر مى شويم كه ما در اين بررسى و تحليل ، عمدا آن قسمت از زندگانى امام حسن (ع )
را مورد مطالعه قرار داده ايم كه پژوهشگران به ندرت در كتابهاى خود معترض آن شده
اند.
در بعضى از مسائل ضرورت ايجاب كرده كه مطلب را با
تفصيل بيشترى ارائه كنيم . چرا كه اگر بخواهيم موضع سياسيى را كه حضرت با آن
درگير بود و برخورد داشت و با توجه به اوضاع و
احوال مختلف ، در قبال آن موضع گيرى مى كرد، با وضوح و روشنى بيشترى بررسى
كنيم ، چاره اى نداريم جز اينكه به اين تفصيل تن دردهيم به هر
حال اگر بعضى از مطالب ارائه شده با نظرگاههاى خوانندگان محترم يا با مطالبى
كه به طور معمول و بدون بحث و تحقيق ، شايع و رايج است مطابقت ندارد، از آنان
پوزش مى طلبيم .
در پايان ، اميدواريم كه خوانندگان گرامى ، راهنمايى ها و ديدگاههاى خود را همچون
تحفه اى ارجمند به نويسنده مرحمت كند؛ از آنان تشكر و قدردانى مى كنم
|
