سرانجام عده اى از پيش قراولان سپاه مشركين و در راءس آنان عمروبن عبدود خود را به
نزديكى خندق رسانيدند، سه نفر از فرماندهان نظامى قريش به نامهاى عمروبن عبدود،
هيبرة بن وهب و ضرار بن خطاب بر اسب خود صيحه اى زده ، خندق را پشت سر گذاشته و
خود را به سپاهيان اسلام رسانيدند (153).
نحوه حمله به گونه اى برق آسا و مهيب انگيز بود كه عده اى از سپاه اسلام را كه در
دامنه كوههاى سلع مستقر شدند بودند عقب نشينى كردند و حضرت به تنهايى در جلو پيش
قراولان دشمن قرار گرفت .
برخى از ياران حضرت عقيده داشتند كه كسى از دامن اين سپاه جان سالم بدر نمى برد،
پس بهتر است عقب نشينى كرده و صحنه عمليات را ترك نموده و محمد را به سپاه مشركين
تحويل دهيم ، در اين هنگام خداوند اين آيه شريفه را
نازل فرمود: قد يعلم الله المعوقين منكم والقائلين لاخوانهم هلم الينا ولاياءتون
الباءس الا قليلا (154).
و لقد بجحت من النداء بجمعكم هل من مبارز
|
و وقت اذ جبن الشجاع مواقف القرن المتاجز
|
اين كذلك لم ازل متسرعا نحو الهزاهز
|
ان الشجاعة فى الفتى و الجود من خير العزائر
|
حضرت فرماندهان زبده نظامى را به مقابله فراخواند، كسى جراءت نمى كرد تا در
صحنه نبرد حاضر شود و تنها كسى كه سخن
رسول خدا صلى الله عليه و آله را لبيك گفت على بود،
رسول خدا صلى الله عليه و آله على از خصوصيات عمرو آگاه نموده و سابقه هاى
درخشان وى را در جنگها را به او بازگو كرده و فرمود: عمرو كسى است كه در جنگها هزار
نفر از جنگجويان عرب را نقش بر زمين كرده است آيا ياراى مقاومت در برابر چنين شخصى
را دارى ؟ على عرضه داشت : من هم على فرزند ابى طالب هستم قدرت رزم عمرو در
برابر ديگران است نه من .
پس حضرت را به نزد خويش فراخواند و عمامه رزم را بر سرش نهاد و ذوالفقار را به
وى داد و او را عازم ميدان نمود و اين دعا را بدرقه راهش فرمود: اللهم احلفه من
بين يديه و من خلفه و من يمينه و من شماله و من فوقه و من تحته على به
صحنه نبرد حاضر گرديد و همانند شير غران بر عمرو غريد، قدمهاى استوار نظامى خود
را بر زمين كوبيده و با صداى بلند چنين رجز خواند:
لاتجعل واءتاك صوتك غير عاجز
|
ذونية و بصية والصدق منجى كل فائز
|
انى لارجوا اقيم عليكم نائحة الجنابذ
|
من ضربة نجلو يبقى صوتها بعد الهزاهز
|
نبرد على با عمروبن عبدود
در ابتداى نبرد، حضرت على سه مساءله را به عمروبن عبدود پيشنهاد كرد:
الف - به خدا و رسولش ايمان بياورد.
ب - صحنه نبرد را ترك نمايد و با رسول خدا صلى الله عليه و آله وارد جنگ نشود.
ج - اگر قصد جنگ دارد كمال مردانگى را رعايت كند، و از اسب پياده شود، زيرا جنگ سواره
و پياده با غيرت عرب سازگار نيست .
عمرو پيشنهاد اول را نپذيرفت و از پيشنهاد دوم نيز سرباز زد، زيرا عقب نشينى را پيش
خود ننگ و عار مى دانست و عرب نيز با عقب نشينى او زبان به طعنه مى گشود و مى گفت :
عمرو از سپاه اسلام ترسيد و از جنگ عقب نشينى كرد و اين براى عمرو عار بود.
اما پيشنهاد سوم را پذيرفت و از اسب پياده شد و يقه حضرت را گرفت ، حضرت فرمود:
راه و رسم جنگ اين نيست من تا به حال نديدم هيچ مرد جنگى بدين صورت به صحنه نبرد
حاضر شود، عمرو يقه حضرت را رها كرد و سپس در برابر هم قرار گرفتند.
بكارگيرى نيرنگ در جنگ :
به هنگام شروع جنگ ، عمرو سبقت جسته و شمشيرش را با قدرت تمام به طرف حضرت
فرود آورد، حضرت سپر را جلو گرفت ، شمشير عمرو به گونه اى تيز و قوى بود كه
سپر حضرت را شكافت ، و بر سر حضرت فرود آمد.
حضرت نيرنگ بكار گرفته و فرمود: آيا قدرت تو براى كشتن من كافى نيست كه
نيروى كمكى تقاضا كردى ؟ عمرو صورت را به عقب برگرداند كه حضرت به سرعت
شمشير را از كمر فرود آورده و هر دو پايش را قطع نمود، شمشير عمرو از فرق حضرت
رها شد، در اين هنگام درگيرى شديدى آغا از شد و گرد و غبار فضاى صحنه نبرد را پر
كردت صداها و ناله هاى طرفين بلند شد، منافقين
خوشحال شده بودند زيرا خيال مى كردند كه اين ناله هاى على است و على به دست عمرو
كشته شده است .
حضرت ميدان را دور زده و بر سينه عمرو نشست و ريش او را گرفته و سرش را از تن جد
كرد و در حال يكه خون سرش بر روى صورتش جارى و از نوك شمشيرش خون ، مى چكيد
با صداى بلند فرياد زد: اءنا على بن ابى طالب و الموت خير للفتى من
الهرب سپس خدمت رسول خدا صلى الله عليه و آله حاضر شد.
رسول خدا صلى الله عليه و آله كه صحنه را از آغاز تا پايان نبرد زير نظر داشت
دريافت كه على در برابر عمرو حليه و نيرنگ بكار برده است پس با
حال تبسم فرمود: يا على ماكرمته ؟ قال : نعم يا
رسول الله ! الحرب خديعة
با پيروزى على بر عمرو سپاه اسلام روحيه اى تازه به دست آوردند و سر به سجده
شكر نهاده و از خداوند سپاسگزارى نمودند، و حزن و اندوهى كه بر پيكره سپاه اسلام
حكم فرما شده بود، زائل شده و در نتيجه مقدمات شكست دشمن فراهم گرديد.
نقش زبير و عمربن خطاب در جنگ :
پس رسول خدا صلى الله عليه و آله زبير را براى مقابله با هيبرة بن وهب فرستاد، جنگ
تن به تن بين طرفين آغاز گرديد، در اثناء جنگ زبير با سرعت تمام شمشيرش را به
فرق هيبرة بن وهب فرود آورد و او را از پاى درآورد.
پس از آن عمربن خطاب را براى مقابله با ضرار بن الخطاب فرستاد، بين طرفين
بستگى نسبى وجود داشت بدان لحاظ ضرار بيان داشت : چنانچه آسيبى از دست تو بر من
وارد شود قبيله عدى (155) جان سالم بدر نخواهند برد، پس عمر از مقابله با او صرف
نظر كرد ضراره با نيزه اى كه در دست داشت به طرفش حمله برد ولى به وى آسيبى
نرسانيد، عمر اين مساءله را تا پايان عمر به ياد داشت و هنگامى كه به خلافت رسيد او
(ضراربن خطاب ) را تحت حمايت و حفظ قرار داد.
طرح نعيم بن مسعود:
براساس مقدمات از پيش تعيين شده زمينه براى حمله گسترده دشمن عليه سپاهيان اسلام
آماده مى شد، زيرا حى بن اخطب يهوديان بنى قريظه را به هر وسيله ممكن وادار حمله كرد
تا پيمان و معاهده اى را كه با دولت اسلامى برقرار نموده بودند را نقض نمايند. در
پى وساوسى كه حى بن اخطب در ميان يهوديان بنى قريظه ايجاد كرد اعلام داشتند كه
هر گونه همكارى لازم را به سپاهيان قريش تعهد نموده و سپاهيان - حدود 750 نفر - را
به اضافه امكانات مادى و معنوى در اختيار قريش قرار مى دهند.
نعيم بن مسعود - كه به تازگى اسلام را اختيار كرده بود - (156) با ابى سفيان
فرمانده سپاه قريش و قبيله بنى قريظه ارتباط مطلوب و تنگاتنگى داشت و به گونه
اى عمل كرده بود كه مورد اعتماد طرفين بود، او اسلام خود را از طرفين پنهان داشته بود
و آنان نيز از تشرف وى به اسلام آگاه نبودند، پس محضر
رسول خدا صلى الله عليه و آله مشرف شده و عرضه داشت : يا
رسول الله ! اگر چه به تازگى اسلام آورده اند وليكن مى خواهم به اسلام خدمتى كنم ،
و بر اساس ارتباطى كه بين يهوديان بنى قريظه و مشركين قرش دارم ميان آنان
اختلاف ايجاد كنم .
رسول خدا صلى الله عليه و آله بر اساس اصول سياسى و نظامى شيوه هايى در جنگ
عليه دشمن بكار مى گرفت كه با وجود نيروى كم بر دشمن غالب مى شد و نقشه دشمن
را خنثى مى كرد، يكى از اين شيوه ها ايجاد اختلاف بود. حضرت از نقشه دشمن به خوبى
آگاهى داشت با اينكه بر نقض پيمان بنى قريظه واقف بود ولى آنرا به احدى بازگو
نكرد و در فكر چاره اى بهتر براى خنثى نمودن نقشه دشمن بود.
هنگامى كه نعيم بن مسعود طرحق خود را به حضرت ارائه كرد حضرت بسيار
خوشحال شده كار او را پسنديده و راهنماييهاى لازم را به او ارائه داد. پس نعيم بن مسعود
بر اساس سابقه درخشانى كه بين طرفين داشت به صورت ماءمور اطلاعاتى بر ابى
سفيان وارد شده و طرح خود را - كه كاملا ساختگى بود - با ظرافت و زيركى خاصى به
كار بسته و آنرا ارائه نمود.
نعيم بن مسعود به ابى سفيان گفت : شما توجه داريد كه من يكى از دوستان و
اهل مودت با شما هستم و قصد ندارم شما را فريب داده و به گمراهى سوق دهم ، اميدوارم
خداوند شما را بر دشمنانتان (سپاه اسلام ) پيروز گرداند، لكن
قبل از آنكه شما به اين منطقه حاضر شويد
رسول خدا صلى الله عليه و آله با يهوديان بنى قريظه پيمان بسته بود كه يهوديان
بنى قريظه از سپاه اسلام حمايت نمايند، و در صورت پيروزى سپاه اسلام
اموال بنى النضير و بنى قينقاع در اختيار يهوديان بنى قريظه قرار مى گيرد.
طرح و نقشه سپاه اسلام بدين گونه است كه بنى قريظه را هم پيمانان شما تحت عنوان
نيروهاى كمكى قرار دهند، آنها گرچه در ظاهر و در قالب ياران شما
عمل مى نمايند ولى در واقع قصدشان اين است كه همزمان با حمله سپاهيان اسلام از
داخل عليه شما وارد جنگ شوند و ضربه نهايى را به شما وارد سازند.
لذا پيشنهاد مى كنم كه قبل از آغاز حمله 10 نفر از سران بنى قريظه را به عنوان
گروگان بگيريد، در صورتى كه بنى قريظه به نفع شما وارد جنگ شدند پس از
پايان جنگ آنان را آزاد نماييد، و اگر احيانا به نفع دشمن وارد عمليات گرديدند از آنان
وثيقه در دست شما باشد، ابى سفيان پيشنهاد نعيم را پذيرفت و او را بسيار تعريف و
تمجيد نمود و گفت : راهنماييهاى شما بسيار شايسته و مناسب است .
نعيم پس از پايان يافتن مذاكراتش با ابى سفيان مخفيانه ، به سوى قبيله بنى قريظه
رفته و با كعب بن اسد به مذاكره نشسته و گفت : اى كعب سابقه دوستى و محبت من در پيش
شما قبيله بنى قريظه روشن است .
بر اساس تحقيقات حاصله ابى سفيان و قريش مى خواهند شما را در برابر نيروهاى حمله
كننده قرار دهند. اگر بر دشمن پيروز شدند ضربه كارى را به دشمن وارد كرده و
پيروزى كامل از آن قريش خواهد شد. ثروتهاى مسلمين و زراره و زنهاى آنان را غنيمت برده
و به ديار مكه سوق مى دهند، قرها زحمتهاى جنگ را شما به دوش كشيده ولى ثمرات
حاصله از آن به دست قريش خواهد افتاد.
و اگر احيانا شكست خوردند ضربه را به شما
متحمل شده و آنان به سوى مكه فرار مى كنند، زيرا وطن اصلى آن ها اينجا نيست و شما
مجبوريد زندگى نماييد و اگر رسول خدا صلى الله عليه و آله و يارانش از جنگ با
قريش رها شوند به شما حمله مى كنند روشن است كه نيروهاى رزمى شما در برابر سپاه
اسلام قابل مقايسه نيست ، قطعا شما را مى كشند و
اموال و زراره و زنان شما را به غنيمت مى برند.
پيشنهاد مى كنم كه اگر قريش شما را به يارى و كمك خود دعوت نمايند ده نفر از سران
قريش را به عنوان گروگان در نزد خود نگهداريد تا در صورت شكست شما را تنها
نگذارند. پيشنهاد نعيم بن مسعود مورد تصديق قرار گرفت و يهوديان بنى قريظه از
طرح خير خواهانه نعيم بسيار تقدير و تشكر كردند
نقشه و طرح نعيم به طور دقيق و به دور از اطلاع دشمن انجام شد و به گونه اى سرى
بود كه جز رسول خدا صلى الله عليه و آله كسى به آن واقف نبوت و وحدت و انسجامى
كه بين مشركين قريش و يهوديان بنى قريظه ايجاد شده بود از هم گسيخته شد و نتايج
مطلوبى را به ارمغان آورد.
مشركين قريش پس از پانزده روز محاصره تصميم گرفتند كه عمليات از پيش تعيين
شده را به اجرا درآوردند كه اين عمليات مى بايست از دو محور اساسى زير انجام مى شد:
الف - سپاه دشمن از جانب وادى عقيق
ب - سپاه بنى قريظه از پشت كوههاى سلع
ابى سفيان حى بن اخطب را به سوى بنى قريظه فرستاده تا از آنان درباره پيمان و
عهدشان جويا شود، شبانگاه حى بن اخطب به قبيله بنى قريظه وارد شد و با آنان
درباره نحوه مبارزه در ميدان رزم مذاكره نمود.
آنان گفتند: سپاه قريش در مدينه سكونت ندارند، و اگر شكست بخورند مى توانند به
عقب بازگردند، ولى خانه و كاشانه ما اينجاست و در صورت شكست سپاهيان محمد ما را
رها نخواهند كرد و قطعا با ما وارد جنگ مى شوند و ما را مى كشند و اموالمان را غنيمت و زنان
و زراره ما را اسير مى كنند.
بنابراين اگر بنا باشد كه با قريش همكارى كنيم با ده نفر از رؤ سا و بزرگان
قريش را به عنوان وثيقه و گروگان نزد ما بگذارند، زيرا در صورتى كه پيروز
شديم آنان را باز مى گردانيم و در صورتى كه شكست خورديم قريش ما را در برابر
تهديدهاى سپاه اسلام تنها نمى گذارند.
حى بن اخطب نتيجه مذاكرات را با ابى سفيان در ميان گذاشت و پيشنهاد يهوديان بنى
قريظه را مطرح كرد، ابى سفيان طرح پيشنهادى بنى قريظه را نپذيرفت و سپس گفت :
ما به يارى اصحاب قرده و خنازير نيازى نداريم (157).
بدين صورت پيمان مشركين قريش و يهوديان بنى قريظه كه يك
سال روى آن سرمايه گذارى كرده بودند از هم گسيخته شد و پيامبر خدا از اين اتفاق
بسيار خوشنود گرديد و سرانجام سپاه اسلام از اين جنگ خانمانسوز و پيروزمندانه و با
سربلندى و افتخار نجات پيدا نمودند(158).
آثار پيروزى در سپاه اسلام :
پس از نقص پيمان مشركين قريش و يهوديان بنى قريظه ، از طرفى دورى از وطن و
فشار روحى بر سربازان دشمن اثر گذاشته و در سپاه دشمن رعب و وحشت زائد الوصفى
ايجاد نمود، از طرفى ديگر طولانى شدن جنگ سبب شده بود كه بخش مهمى از سپاهيان
اسلام كه در جنگ شركت جسته بودند جبهه را ترك كنند به خدمت
رسول خدا صلى الله عليه و آله عرضه داشتند: زنان و بچه هايمان را تنها گذاشته ايم
و مدتى است كه از احوال آنان خبر نداريم . قرآن كريم
قول آنها را بدين صورت بر پيامبر وحى فرموده است : يقولون ان بيوتنا عورة
و ما هى بعورة ان يريدون الا فرارا (159).
پيامبر اكرم با بخش قليلى در برابر دشمن مقاومت مى كرد و گرسنگى و خستگى نيز بر
سپاه فشار آورده بود، پس حضرت در مسجد فتح رو به درگاه ربوبى نموده و فرمود:
يا صريخ المكروبين و يا مجيب المضطرين و يا كاشف الكرب العظيم ! انت مولاى و
وليى و ولى آبائى الاولين اكشف عنا غمنا و همنا و كربنا واكشف عنا شرهولاء القوم
بقولك و حولك و قدرتك (160).
جبرئيل در دماغه كوه سلع - محل مسجد فتح - بر
رسول خدا صلى الله عليه و آله نازل شد و عرضه داشت : خداوند دعاى تو را اجابت
فرمود و سپاهى از ملائك را فرو فرستاد اين سپاه در قالب بادهاى صرصر (بادهاى
بسيار تند) به فعاليت پرداختند و خيمه و خرگاه دشمن را از زمين بركندند، به طورى
كه هوا بسيار سرد شده و ديگهاى روى اجاق كه براى طبخ غذا گذاشته بودند از جاى
كنده شدند، وزش باد به حدى شديد بود كه طومار سپاه دشمن را درهم پيچيد و آنان را
مجبور به عقب نشينى نمود.
گزارش ماءموران اطلاعاتى :
در پى گزارشاتى كه ماءموران اطلاعاتى به
رسول خدا صلى الله عليه و آله ارسال كردند،
رسول خدا صلى الله عليه و آله يكى از افسران اطلاعاتى خود به نام حذيفه را جهت
اطمينان بيشتر به داخل سپاه دشمن فرستاد.
حذيفه بسيار ماهرانه به سپاه دشمن داخل شده و به گونه اى با سپاهيان دشمن است
گرفت كه گويى يكى از افسران قريش است ، پس خود را به مقر فرماندهى رسانيد،
فرماندهانى نظامى در كنار ابوسفيان نشسته و در مورد كيفيت و نحوه عقب نشينى صحبت مى
كردند.
ابوسفيان براى اطمينان كامل از عدم وجود نيروى دشمن در ميان فرماندهان نظامى دستور داد
كه هر كس اسم بغل دستى خود را بپرسد، حذيفه با زيركى پيش دستى كرده و
قبل از اينكه فرماندهان نظامى از او سؤ ال كنند دست بر روى شانه يكى از فرماندهان
نظامى - كه در طرف راست او نشسته بود - گذاشته و نام او را پرسيد و بدين وسيله
شخصيت خود را از دشمن پنهان داشت .
حذيفه در پايان گزارشات خود را دسته بندى كرده و سريعا از سپاه دشمن خارج شده و
به مقر فرماندهى سپاه اسلام وارد شد و پيامبر را از جريان عقب نشينى دشمن آگاه نمود.
رسول خدا صلى الله عليه و آله و سپاهيان اسلام از اين خبر بسيار خوشنود شده و پس از
اطمينان كامل از خروج دشمن به سوى مدينه بازگشتند، و جنگ خندق با ناكامى دشمن و عدم
دستيابى به اهداف از پيش تعيين شده آن خاتمه پذيرفت (161).
جنگ بنى قريظه :
قلعه بنى قريظه در فاصله دو مايلى خارج از مدينه واقع است كه اين محله به بئر
المطلب نيز موسوم است . در مورد تاريخ وقوع جنگ بنى قريظه ميان مورخين اختلاف وجود
دارد، تاريخ يعقوبى زمان نبقض پيمان را در
سال پنجم هجرت ، ماه ذى القعده قبل از جنگ خندق ذكر شده است زيرا جنگ خندق در
شوال سال پنجم هجرت آغاز و در پايان همان ماه پايان يافت .
لكن بر اساس تفسير على بن ابراهيم قمى جنگ بنى قريظه پس از ورود نيروهاى مشركين
به وادى عقيق ذكر گرديده است ، و مطالب اين كتاب هم برگرفته از اين كتاب مى باشد،
زيرا اين كتاب از كتب معتبره اماميه است و عمده بزرگان بر آن اعتماد نموده اند. بر اساس
گفته بعضى از مورخين محاصره در ماه ذى القعده آغاز و در
اوايل ذى الحجه سال پنجم هجرت پايان يافت (162).
قبل از اينكه درباره جنگ بنى قريظه بحث شود نكته اى مهم را بايد به عنوان مقدمه
متذكر شد، در حكومت اسلامى اقليتهاى مذهبى كه
اهل كتاب آسمانى هستند بعد از اينكه پيمان ذمه را با دولت اسلامى
قبول كردند همانند ساير مسلمانان از آزادى كامل برخوردار بوده و
اموال و نواميس آنان محفوظ و محترم خواهد بود، همانطور كه دولت اسلامى موظف است كه
امنيت جامعه اسلامى را حفظ كند و به حقوق فردى و اجتماعى آنان كاملا رسيدگى نمايد
نسبت به اقليتهاى مذهبى نيز همين وظيفه را دارد.
ولى به اين معنا نيست كه اقليتهاى مذهبى در قبال حكومت اسلامى هيچ گونه مسؤ وليتى
نداشته باشند، بلكه يك سلسله امور و مقررات و شرائطى مى باشد كه رعايت آن لازم
است ، اين شرائط و امور از سوى دولت اسلامى تعيين و در ضمن قرار داد ذمه به آنان
تعهد مى شود و اقليتهاى مذهبى بايد به آن شرايط ملتزم شوند و در
مسائل سياسى و اجتماعى و نظامى و از آنچه كه عليه امنيت كشور است نظير جاسوسى
براى دشمن و پناه دادن جاسوسان دشمن خوددارى نمايند و قوانين و مقررات قرارداد ذمه را
رعايت نمايند.
همان طور كه گذشت نقض پيمان يهوديان بنى قريظه در جنگ خندق موجب شد تا در صبح
روز بعد - كه سپاهيان اسلام از جنگ خندق بازگشته بودند -
قبل از اينكه لباس رزم را از تن بيرون كنند و گرد و غبار ميدان نبرد از تن بشويند به
منطقه بنى قريظه حمله كنند.
زيرا هنگام بازگشت به مدينه ، جبرئيل بر حضرت
نازل شده و عرضه داشت كه خداوند مى فرمايد: نماز عصر را بايد در منطقه بنى
قريظه ادا كنيد، پيامبر اكرم هم پرچم فرماندهى را به دست على سپرده و با سپاه خسته
و كوفته به منطقه بنى قريظه حمله بردند و آنجا را به محاصره
كامل درآوردند (163)حمله به گونه اى برق آسا بود كه دشمن را به طور
كامل غافلگير كرد.
نكته : يكى از شيوه هاى مهمى كه در جنگ بايد بدان توجه كرد پنهان داشتن دشمن را
قصد حمله و كيفيت و نقشه عمليات است كه دشمن با آن كياست و زيركى كه داشت از نقشه و
راههاى نفوذى آن آگاهى نداشت ، به نظر مى رسد كه طرح و نقشه عمليات از پيش تعيين
شده بود و سران نظامى در طرح و نقشه عمليات دخالت داشتند ولى آن را به طور
كامل از ديگران پنهان مى داشتند.