فصل فيصل
روزى فيصل دوم ، پادشاه عراق به نجف رفت . مقامهاى رسمى از حكيم خواستند تا به رسم ديرين در حرم حضرت امير مؤ منان عليه السلام به استقبال شاه شتابد و جاى خالى سيد ابوالحسن را - كه به دليل بيمارى در لبنان به سر مى برد - پر كند. آن بزرگوار همراه دو تن از استادان حوزه به ملاقات فيصل شتافت و مراسم بخوبى پايان يافت . ⁽⁵⁷³⁾ چند سال بعد شاه ديگربار عزم نجف كرد و مقامهاى رسمى حكيم را به استقبال خواندند. ولى مرجع بيدار شيعه نپذيرفت . عبدالرسول خالصى ، فرماندار كربلا، خود به ديدار حكيم شتافته ، گفت : آقا! من شيعه ام ، اين كار شما اهانت به من است ، به مصلحت شيعه نيست .
حكيم فرمود: اين كار من خدمتى به همه شيعيان عراق است . ما بخشى از جواهرات گنجينه همايونى نيستيم تا هر چند گاه پادشاه آنها را از نظر بگذراند. من بار اول به ديدارش شتافتم تا مشكلات مردم را با وى در ميان نهم ؛ ولى گويا موضوع جدى نيست و تا كنون هيچ اقدامى انجام نداده است . هدف از اين سفر تبليغ شخصى است . من نمى توانم بخشى از جواهرات گنجينه همايون باشم .⁽⁵⁷⁴⁾
آن بزرگوار در دفاع از كيان اسلام بدين امر بسنده نكرد، بلكه در برابر لوايح ضد اسلامى فيصل مردانه ايستاد و از تصويب آنها جلوگيرى كرد. ⁽⁵⁷⁵⁾ علاوه براين وقتى نيروهاى دولتى به مؤ منانى كه در حمايت از مصر، عليه فرانسه ، انگليس و اسرائيل به راهپيمايى پرداخته بودند، يورش برده گروهى را مجروح و زندانى ساختند، مرجع روشن بين شيعه ضمن نامه اى به فيصل انزجار خود را از اين كردار اعلام داشت و به عنوان اعتراض به مجروح و زندانى كردن مؤ منان از حضور در نماز جماعت چشم پوشيد. در پى اين اقدام همه نمازهاى جماعت نجف تعطيل شد و موجى از اعتراض و اعتصاب بيشتر شهرها را فرا گرفت . دولتيان ناگزير پوزش خواسته ، زندانيان را آزاد ساختند.⁽⁵⁷⁶⁾
جماعة العلماء
با كودتاى 1958 م دفتر پادشاهى در عراق بسته شد و شيوه جديدى از ديكتاتورى با نام جمهورى بر كشور سايه افكند. مرجع روشن بين شيعه كه از سياستهاى پشت پرده استعماگران آگاه بود، مخابره تلگراف براى عبدالكريم قاسم ، رهبر كودتا سرباز زد و بدين ترتيب خود را در برابر نظام جديد قرار داد. اندكى بعد كودتاگران لزوم كنار نهادن حجاب را اعلام داشتند و از انتشار كتابهاى اسلامى در اين موضوع جلوگيرى كردند. رهبر بيدار شيعه در برابر اين حركت استعمارى واكنش شديد نشان داده ، پيام كوبنده اى براى مسؤ ولان فرستاد. به گونه اى كه آنان ناگزير عقب نشسته ، اجازه چاپ آثار دين باوران را صادر كردند. ⁽⁵⁷⁷⁾ سرور فقيهان نجف ، كه اعتقادات مردم را در معرض خطر مى ديد نمايندگان بسيار به شهرهاى مختلف گسيل داشت و سايه مرجعيت خويش را تا دورترين نقاط عراق گسترش داد. فعال ساختن مسجدها، برگزارى گردهمايى بزرگ مذهبى و ايجاد شبكه اى از كتابخانه هاى زنجيره اى در سراسر كشور بخشى از برنامه هاى آن فقيه پاكراءى در پاسدارى از مرزهاى اعتقادى مردم به شمار مى آيد.⁽⁵⁷⁸⁾
علاوه بر اين مرجع حكيم امت براى رويارويى با حزبها و گروههاى سياسى ساخته استعمارگران تدبيرى تازه انديشيد. آن بزرگ مرد حزب دعوت اسلامى را، كه توسط حضرات آيات سيد محمد باقر صدر، سيد مرتضى عسكرى ، سيد مهدى حكيم ، سيد محمد باقر حكيم ، سيد محمد حسين فضل الله شيخ محمد مهدى شمس الدين و گروهى ديگر از بزرگان حوزه نجف بنياد نهاده شده بود،⁽⁵⁷⁹⁾ تقويت كرد ⁽⁵⁸⁰⁾ و با تشكيل ((جماعة العلماء)) كه بسيارى از چهره هاى سرشناس حوزه نجف در آن شركت داشتند، ⁽⁵⁸¹⁾ حوزه كهنسال حريم اميرمؤ منان عليه السلام را از چشمى بيدار و دستى توانا در عرصه سياست ، فرهنگ و اجتماع عراق برخوردار ساخت . مرجع بزرگ شيعه در پى اين تحركات ، فتواى مشهور كفر حزب كمونيست را صادر كرد. ترجمه اين فتوا، كه در پاسخ به نامه يكى از پيروانش نوشته شده ، چنين است :
بسم الله الرحمن الرحيم
پيوستن به حزب كمونيست جايز نيست . اين كار كفر و بى دينى بوده ، موجب گسترش كفر و بى دينى است . خداوند شما و همه مسلمانان را از آن حفظ كند و بر ايمان و تسليمتان بيفزايد.
والسلام عليكم و رحمة الله و بركاته محسن حكيم 17 شعبان 1379⁽⁵⁸²⁾
در پى اين پيام مردم ، گروه گروه ، حزب كمونيست را ترك گفتند و سرزمين عراق از خطر سقوط در گرداب كمونيزم جهانى رهايى يافت . ولى اين پايان تحركات مرجع بيدار نجف نبود. آن بزرگ مرد براى فرود آوردن ضربه نهايى بر پيكر كمونيستها ضمن پيامى به شهيد صدر لزوم نگارش كتابى در مقايسه كمونيزم و اسلام را يادآورد شد. پس از اين پيام بود كه شهيد سيد محمد باقر صدر كتاب گرانسنگ ((فلسفتنا)) را به رشته نگارش كشيد.⁽⁵⁸³⁾
فلسطين
سال 1338 براى مسلمانان سالى ناگوار بود. سده سرانجام پرده هاى تزوير كنار زده ، رژيم اشغالگر قدس را به رسميت شناخت . مرجع بيدار شيعه ضمن نامه اى به آية الله بهبهانى در تهران ، نگرانى خويش را آشكار ساخت . علاوه بر اين آن بزرگوار بهره گيرى از كمكهاى مردمى در راه آزادى فلسطين را ستود و دورى مسلمانان از اسلام را سبب اصلى مشكل فلسطين شمرد.⁽⁵⁸⁴⁾
سفر سبز
در چهاردهم رمضان 1341 ق . كودتاى خونى طرفداران عبدالسلام عارف به بار نشست و عارف همراه هم پيمانان بعثى اش اداره عراق را در دست گرفت . در روزهاى آغازين اين حركت شوم بسيارى از مردم كوچه و خيابان در خون خويش فرو غلتيدند و اعضاى گروههاى اسلامى با امواج سركوب روبرو شدند. ⁽⁵⁸⁵⁾ نمايندگان دولت از مرجع مسلمانان خواستند تاتلگراف دولت تاييدى به عبدالسلام بفرستد. ولى او، كه حزب بعث را مى شناخت ، از اين كار خوددارى كرد. و به عنوان اعتراض ، ابراز وجود در برابر خودكامگان بعثى و روحيه بخشيدن به دين باوران سفرى الهى را سازمان داد. ⁽⁵⁸⁶⁾ او در اين سفر همراه بسيارى از استادان ، دانشوران و مؤ منان نجف از كربلا، كاظمين ، سامرا، بغداد ديدار كرد و پس از حدود يك ماه ، ديگر بار به نجف گام نهاد. اين سفر، كه همه جا با حضور يكپارچه مردم همراه بود، ⁽⁵⁸⁷⁾ در واقع نوعى هشدار به كودتاگران شمرده مى شد.
در پى اين مانور بزرگ مردمى كودتاگران به قدرت اسلام پى برده ، تلاشهاى گسترده اى براى ارتباط با آية الله العظمى حكيم آغاز كردند. ولى مرجع بيدار شيعه هرگز اجازه ديدار و بهره گيرى از نام خويش را به آنها نداد.⁽⁵⁸⁸⁾
عبدالسلام اندك اندك بر امور كشور چيرگى يافت ، رقيبان را يكى پس از ديگرى از ميان برداشت و بعثيان را از مراكز قدرت دور ساخت . او براى دست يابى به حمايت مردمى از كردار بعثيان در روزهاى آغازين كودتا، ابراز انزجار كرده ، خود را پيرو اسلام نماياند، و براى از ميان بردن قدرت و عظمت مرجعيت تدبيرى ديگر انديشيد. تدبيرى كه با برافراشتن پرچم قوم گرايى آشكار شد. در ديدگاه او اهل سنت همه اعرابى با نژاد اصيل بوده ، شيعيان همگى غير عرب و فارس شمرده مى شدند و او ماءمور نجات و سربلندى اعراب بود. مرجع بيدار شيعه در برابر اين حركت استعمارى ايستاد. هياءت بلند پايگان بغداد را با اعتراض به قوم گرايى و احكام خلاف اسلام از خويش رنجاند و ديدار با رهبر كودتا را به لغو ضد دينى مشروط ساخت .⁽⁵⁸⁹⁾
مجموعه اين برخوردها عارف را به خشونت فزونتر كشاند؛ در نتيجه بسيارى از پيروان و نمايندگان مرجع حكيم امت تعبيد يا زندانى شدند.
پيوند مرجع بيدار شيعه با مردم و دانشوران اهل سنت چنان بود كه عارف بزودى خود را در برابر مردم و حتى روحانيان اهل سنت يافت ، بنابراين ترجيح داده به ملايمت روى آورد و حوزه و گروههاى اسلامى را به حال خود رها كند.
در چنين شرايطى عبدالسلام عارف در حادثه سقوط هواپيماى اختصاصى اش درگذشت و برادرش عبدالرحمان عارف اداره كشور را به دست گرفت . در روزگار او كشور سمت فضاى باز سياسى هدايت شد. حزبهاى كمونيست و بعث ، كه توسط عبدالسلام از عرصه سياست رانده شده بودند، ديگر بار فعاليت آشكار خويش را آغاز كردند. مرجعيت شيعه در نخستين گام براى مردمى شدن نظام فرزندش محمد مهدى را نزد نخست وزير فرستاد، تا پيام مهمش را به دستگاه حاكم ابلاغ كند. پيام كوتاه و روشن بود:
... بايد نظاميان كنار گذاشته شوند و شوراى رهبرى سه نفره زمام كشور را بدست گيرد. ما آماده ايم تا توافق كنيم شما يكى از آن سه نفر باشيد.⁽⁵⁹⁰⁾
هر چند نخست وزير پيشنهاد مرجع نجف را نپذيرفت ، و عراق را از نيكبختى محروم ساخت ولى فضاى باز سياسى ؛ جنگ اعراب و اسرائيل - كه به شكست اعراب انجاميد - و تدبير مرجعيت شيعه ، روحانيان را از محبوبيت و توانى روزافزون بر خوردار ساخت . پاسخ دادن به تلگراف عبدالرحمان عارف و يادآورى لزوم وحدت براى رويارويى با صهيونيزم ، برپايى محفلهاى بزرگداشت براى شهيدان جنگ در كربلا، بصره ، نجف و بغداد، فرستادن هياءت هايى مركب از دانشمندان شيعه و سنى به كشورهاى گوناگون براى بررسى مساءله فلسطين و موقعيت مسلمانان بخشى از تدبيرهاى آن رهبر فرزانه بود. تدبيرهايى كه امواج جمعيت را سمت خانه اش گسيل داشت و شعارهاى ((سيد محسن قاعدنا و النجف عاصمتنا)) - سيد محسن حكيم رهبر ما و نجف پايتخت ماست - در همه جا پراكند ساخت . ⁽⁵⁹¹⁾
گفتگو با شيطان
ناگفته پيداست كه مرجع حكيم شيعه تنها به عراق نمى انديشيد در اين سالها مطرح شدن ((لايحه انجمنهاى ولايتى و ايالتى )) در ايران و نيز پس ‍ از مدتى يورش مزدوران آمريكا به مدرسه فيضيه آن رهبر فرزانه را در اندوه فرو برد. بنابراين ضمن فرستادن تلگرافهاى گوناگون ناخشنودى خويش از حوادث ايران را آشكار ساخت .⁽⁵⁹²⁾
آمريكا كه از آينده خويش بيمناك بود براى مهار قدرت مرجعيت شيعه سفيرش را، به همراه برخى از بلندپايگان سفارت آمريكا در بغداد، نزد سيد فقيهان نجف گسيل داشت . سفير آمريكا گفت : اين وضع - حكومت عبدالرحمان عارف - برترين وضع سياسى عراق است . از اين نظام چه مى خواهيد...
مرجع بيدار امت يك جلد ((منهاج الصالحين )) - رساله علميه آن بزرگوار - به سفير داده ، فرمود: اين است آنچه ما مى خواهيم . ⁽⁵⁹³⁾
با اين پاسخ زنگهاى خطر براى استعمار به صدا در آمد. آنها در انديشه نيرويى براى رويارويى با حكيم و قدرت افسانه اى حوزه بودند و البته براى اين ماءموريت نيرويى مناسبت تر از حزب بعث وجود نداشت .
جمهورى تزوير
سرانجام نقشه هاى استعمارگران جامه عمل پوشيد و حزب بعث با كودتا به قدرت دست يافت . مرجع بيدار شيعه كه بعثيان را نيك مى شناخت ، بى درنگ ، عشاير، دانشوران و مردم اهل سنت را در يك جبهه گرد آورد تا در انجام واكنشهاى مناسب يارى اش دهند، ولى سياست كودتاگران آن فقيه روشن بين را از واكنش منفى بازداشت . حزب بعث ، كه به چيزى جز حذف اسلام از كشورهاى عربى نمى انديشيد، به پخش پيوسته قرآن و مراسم عزادارى سالار شهيدان از راديو و تلويزيون پرداخت . ⁽⁵⁹⁴⁾
حكيم ناگزير سياست صبر و انتظار پيش گرفت . به نمايندگانش فرمان داد از هر گونه سازش يا رويارويى با كودتاگران بپرهيزند و خود نيز از پذيرش ‍ صدام خوددارى كرد.⁽⁵⁹⁵⁾
مدتى بعد چون كودتاگران اركان قدرت خويش را مستحكم يافتند. پرده از چهره زشت خويش برداشته ، ضمن اطلاعيه اى ((ارتجاع دينى )) را بزرگترين مانع در برابر احزاب خواندند. ⁽⁵⁹⁶⁾ در پى اين اطلاعيه تهاجم آشكار دولت بر مرزهاى دين آغاز شد برخى از مؤ سسات فرهنگى مذهبى مصادره گرديد. ⁽⁵⁹⁷⁾ و خدمت وظيفه براى همه حتى طلاب الزامى شد.مرجعيت شيعه فرزندش را براى اعتراض به تلاشهاى دولت نزد احمد حسن البكر فرستاد و چون اين اقدام را بى ثمر يافت ، تصميم گرفت خود به بغداد رفته ، كارگزاران استعمار را گوشمالى دهد. بنابراين مردم را به يك همايش بزرگ مذهبى فرا خواند در اين گردهمايى بزرگ ، كه در صحن حضرت على عليه السلام برگزار گرديد، اطلاعيه مهم مرجعيت شيعه توسط فرزندش محمد مهدى حكيم خوانده شد. نگاهى گذرابه بخشهايى از آن اطلاعيه سودمند مى نمايد:
... اى مسلمانان !... نجف شما مستحكم ، جهادگر و استوار در راه امامان معصوم ايستاده است ... همه مردم مى دانند از زمانى كه اعتقادات و جانهاى امت مورد تجاوز و ستم قرار گرفت و هويتشان را آماج ستمهاى اجتماعى ، اقتصادى ، قومى و ملى واقع شد حوزه علميه به رهبرى مرجعيت تنها جايى بود كه سخن حق را هميشه مى گفت و بزودى نيز اين كلمه حق را خواهد گفت ...⁽⁵⁹⁸⁾
نظام كه خطر را درك كرده ، زمان را در رويارويى با دشمن نيك مى شناخت ، در يورش ناگهانى گروهى از روحانيان را دستگير كرده ، زير شديدترين شكنجه هاى قرار داد و تا در برابر خبرنگاران به جاسوسى خود و سيصد تن از روحانيان و مؤ منان سرشناس مانند سيد محسن حكيم ، امام خمينى ، سيد موسى صدر اعتراف كند.⁽⁵⁹⁹⁾
شرايط روز به روز دشوارتر مى شد. مرجعيت شيعه پس از رايزنى با جمعى از روحانيان بغداد راه پايتخت پيش گرفت تا به وضعيت موجود پايان دهد. گروهى از سران نظام به اميد كارگر افتادن تهديدها و اقدامهاى خشن دولت حضور مرجع حكيم امت رسيدند ولى با قاطعيت آن رهبر فرزانه روبرو شدند، بويژه آنكه آن روزها مصادف با تولد پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله بود و دلوت هر گونه جشن و بزرگداشت را ممنوع مى دانست . حكيم ضمن اعتراض شديد به اين امر ⁽⁶⁰⁰⁾ درباره دستگيريهاى پياپى روحانيان و دين باوران به اتهام جاسوسى گفت : اين كار درستى نيست ؛ اين لكه دار كردن عراقيان در سطح جهان است . شما مى گوييد اينها كه گرفته ايد همه جاسوسند، دنيا مى بيند در اين كشور فرهنگيان ، استادان و پزشكان جاسوسند آنگاه با خود مى انديشد كشورى كه گروههاى ممتازش جاسوس ‍ باشند، حال باقى مردم آشكار است اگر بگويد اين افرا فكرشان با ما و سياست ما مخالف است ، معقول مى نمايد ولى اينكه ما مخالف است ، معقول مى نمايد ولى اينكه مى گوييد همه جاسوسند، ممكن نيست .⁽⁶⁰¹⁾
آن بزرگوار در ديدار با فرستاده احمد حسن البكر، كه وى را به دستگيرى تهديد مى كرد، فرمود:
اينك نفرت مردم از شما به اندازه اى رسيده است كه اگر به شما دست يابند، با گلوله نمى كشند، زيرا به اندازه بهاى گلوله نمى ارزيد، بلكه شما را با دندانهايشان مى كشند.⁽⁶⁰²⁾
پرده آخر
سرانجام بعثيان آخرين بخش از داستان ساختگى جاسوسى را به نمايش ‍ گزارند ((مدحت الجاج سرى )) يكى از دستگير شدگان بر صفحه تلويزيون آشكار شده ، به جاسوسى خود و سيد مهدى حكيم اعتراف كرد. روز بعد نيروهاى دولتى به بهانه ايجاد فشار بر سيد مهدى محل زندگى مرجع شيعه را محاصره كردند و پس از چندى آن رهبر كهنسال را در حالى كه تحت مراقبت بود با اتومبيل دولتى به كوفه فرستاده ، خانه اش را زير نظر گرفتند و تلفن و آب و برقش را قطع كردند. البته اين پايان بى حرمتى ها نبود. در نجف چماقداران بعثى به خيابانها ريختند، به خانه مرجع مسلمانان يورش بردند و در دو ديوارش را با گل و كثافات آلوده ساختند.⁽⁶⁰³⁾
پس از اين واقعه دستگيريها فزونى يافت و اندكى بعد فقيه حكيم عراق به دليل بيمارى رهسپار لندن شد. سيد مهدى كه پيشتر از كشور خارج شده بود، نيمه شب خود را به بيمارستان رساند و پس از سلام درباره نتيجه حركت مرجعيت در عراق با پدر گفتگو كرد. مرجع روشن بين شيعه گفت : درست است كه من بر آنها پيرو نشدم ... ولى مى دانم مردم عراق مرا دوست دارند. مظلوميتى كه مردم عراق آن را درك كرده اند. دست كه براى ده سال در خاطرشان خواهد ماند و از پذيرفتن حزب بعث پيشگيرى خواهد كرد. هر چند نمى توانم ده سال ديگر زندگى كنم ولى خاطره ام باقى مى ماند و مانع پيشرفت حزب خواهد شد.⁽⁶⁰⁴⁾
پس از مدتى حكيم به بغداد بازگشت و سرانجام در 27 ربيع الاول 1390 ق . برابر با 1348 ش . براى هميشه ديده از جهان فرو بست . ⁽⁶⁰⁵⁾ مردم عراق در تشييعى ، كه در تاريخ آن كشور بى نظير بود، پيكرش را به نجف انتقال دادند و در كنار كتابخانه اى كه خود بنياد نهاده بود، به خاك سپردند.⁽⁶⁰⁶⁾
آن بزرگوار كتابها، مسجدها، كتابخانه ها و مدرسه هاى بسيارى از خويش به يادگار نهاد. يادگارهايى كه در كنار انبوه شاگردان دانشور⁽⁶⁰⁷⁾ و فرزندان شجاع و پاكدلش گنجينه آثار آن مرجع وارسته را پديد آوردند. گنجينه اى پر از نام شهيدان جاويد سيد محمد باقر صدر، سيد محمد مهدى حكيم ، سيد عبدالهادى حكيم ، سيد عبدالصاحب حكيم ، سيد علاءالدين حكيم و سيد محمد حسين حكيم در شمار تابناكترين گوهرهاى آن جاى دارند.